Ingibjörg Isaksen, alþingismaður, hefur lagt fram tillögu til þingsályktunar um rannsókn á orsakaferli í aðdraganda sjálfsvíga og dauðsfalla vegna óhappaeitrana á Alþingi.
Tillögugreinin hljóðar þannig:
„Alþingi ályktar að fela ríkisstjórninni að styðja rannsóknarverkefni sem starfshópur á vegum Lífsbrúar, miðstöðvar sjálfsvígsforvarna, hjá embætti landlæknis hefur sett af stað um orsakaferli sjálfsvíga og dauðsfalla vegna óhappaeitrana. Mikill skortur er á áreiðanlegum gögnum um þessi mál hér á landi til að byggja á í forvörnum og aðgerðaáætlunum. Afla skal nauðsynlegra gagna og uppsetning þeirra studd svo að rannsóknin skili árangri sem nýtist við að ná til einstaklinga í áhættuhópum og öðlast betri skilning á orsakaferli í aðdraganda sjálfsvíga og dauðsfalla vegna óhappaeitrana. Starfshópurinn skili skýrslu til ráðherra með viðeigandi tölfræði og tillögum að aðgerðum, bæði fyrirbyggjandi og sem nýtast í forvarnastarfi. Tryggja skal að hægt verði að skoða framangreindar breytur reglulega og á aðgengilegan hátt til að meta þróun mælanlegra áhættuþátta og árangur aðgerða. Í kjölfarið verði ákveðið hvort koma eigi á fót sambærilegum starfshópi eða rannsóknarnefnd innan stjórnsýslunnar.“
Markmið tillögunnar er að afla og setja upp nauðsynleg gögn þannig að unnt verði að greina áhættuhópa betur og skilja þá þætti sem móta aðdraganda dauðsfalla. Starfshópurinn myndi skila ráðherra ítarlegri skýrslu með tölfræði og tillögum um bæði fyrirbyggjandi aðgerðir og úrbætur í forvarnastarfi. Jafnframt er lagt til að mælanlegar breytur verði uppfærðar reglulega til að meta þróun áhættuþátta og árangur aðgerða. Í kjölfarið yrði metið hvort koma ætti á fót sambærilegum starfshópi eða rannsóknarnefnd til framtíðar innan stjórnsýslunnar.
Eins er lagt til að ríkisstjórnin styðji rannsóknarverkefni starfshóps á vegum Lífsbrúar, miðstöðvar sjálfsvígsforvarna hjá embætti landlæknis, um orsakaferli í aðdraganda sjálfsvíga og dauðsfalla vegna óhappaeitrana. Í greinargerð segir að skortur sé á áreiðanlegum innlendum gögnum til að byggja á í forvörnum og aðgerðaáætlunum.
Byggir á vinnu sem þegar er hafin
Vinnuhópur á vegum Lífsbrúar var stofnaður á síðari hluta árs 2023 og vinnur að afturvirkri rannsókn á áhættuþáttum sjálfsvíga og andláta vegna óhappaeitrunar af völdum fíkniefna og/eða slævandi lyfja á árunum 2000-2022. Safnað er gögnum allt að tíu ár aftur í tímann, m.a. um lyfjaávísanir, komur og innlagnir á heilbrigðisstofnanir, greiningar, meðferðir og félagslega þætti. Upplýsingar um dánarorsakir, kyn og aldur koma úr dánarmeinaskrá embættis landlæknis.
Vegna þess hve gögnin eru dreifð á milli gagnagrunna þarf sérmenntaðan starfsmann til að samræma, hreinsa og setja þau upp áður en tölfræðiúrvinnsla hefst. Gagnauppsetning heilsu- og lýðfræðibreytna er áætluð allt að tólf mánuði og er gert ráð fyrir um einni milljón króna í mánaðarlaun fyrir sérhæfðan starfskraft.
Tölur benda til áskorana, en sveiflur eru miklar
Í greinargerð er bent á að sjálfsvíg séu fátíð í litlu samfélagi og sveiflur milli ára því miklar; jafnan er notast við fimm ára meðaltöl. Meðaltal tímabila frá aldamótum til 2023 sýnir 34-41 sjálfsvíg á ári og eru sjálfsvíg 3,5 sinnum algengari hjá körlum en konum. Tíðni var að meðaltali 17,8 á hverja 100 þúsund íbúa á árunum 2000-2019 en 14,6 á árunum 2020-2023. Tekið er fram að breytingarnar séu ekki tölfræðilega marktækar. Vísbendingar frá 2024 benda til aukningar.
Andlát vegna óhappaeitrana hafa hins vegar aukist verulega frá aldamótum og sérstaklega til og með 2021. Árin 2017-2021 létust að jafnaði 20 á ári vegna óhappaeitrana og jókst tíðni úr 2,3 í 7,6 á hverja 100 þúsund íbúa frá 2000-2006 til 2017-2021, einkum meðal karla. Um nær 65% slíkra dauðsfalla tengjast ópíóíðum og ofskynjunarlyfjum og fer fjöldinn vaxandi samkvæmt samantekt tillögunnar.
Markmiðið: hagnýt gögn fyrir markvissar aðgerðir
Flutningsmenn telja að kerfisbundin greining á áföllum, aðstæðum og breytingum í lífi fólks, t.d. brottfall úr skóla, atvinnumissi, sambandsslit, ástvinamissi, ofbeldi, einelti, afleiðingar slysa og vímuefnaneyslu, geti leitt í ljós sameiginlega þætti í aðdraganda sjálfsvíga og óhappaeitrana. Slík gögn nýtist bæði til að skilgreina nákvæmari áhættuhópa en felast í hefðbundnum lýðfræðibreytum og til að beina forvörnum og úrræðum markvisst að þeim sem mest þurfa á að halda.
Í greinargerð er einnig vísað til þjónustu sem þegar er til staðar, m.a. upplýsingasíma heilsugæslunnar (1700), hjálparsíma og netspjalls Rauða krossins (1717 / 1717.is), Píeta-samtakanna og þjónustu Landspítala, BUGL, SÁÁ, Sorgarmiðstöðvar og VIRK. Minnt er á að ný aðgerðaáætlun til að fækka sjálfsvígum 2025-2030 hafi verið samþykkt af heilbrigðisráðherra í febrúar og leggi áherslu á greiningu áhættuhópa.
Næstu skref
Verði tillagan samþykkt mun ríkisstjórnin tryggja Lífsbrú stuðning til að ljúka gagnavinnu og skýrslugerð með tillögum um forvarnir og fyrirbyggjandi aðgerðir. Að því loknu verður metið hvort festa eigi verkefnið í sessi með varanlegum starfshópi eða rannsóknarnefnd innan stjórnsýslunnar.
