Framfarasaga íslensks samfélags hefur á síðustu 100 árum verið samofin sögu Framsóknarflokksins. Í 62 ár af þessum 100 hefur flokkurinn setið í ríkisstjórn og haft mikil áhrif á þróun samfélagsins, allt frá því að Ísland var eitt fátækasta ríki Evrópu þar til nú að Ísland er meðal þeirra sem standa best. Árangur þjóðarinnar byggist á mörgum þáttum, en ekki síst þeirri framsýni að telja hagsmunum sínum betur borgið sem fullvalda þjóð sem réð sjálf sínum málum, í góðu samstarfi við alþjóðasamfélagið. Hagsæld lítilla opinna hagkerfa byggist á skynsamri nýtingu auðlinda og góðu aðgengi fyrir vörur- og þjónustu á erlendum mörkum. Íslendingum hefur tekist að samhæfa þetta tvennt, sem hefur skilað sjálfbærum greiðslujöfnuði þjóðarbúsins og skapað almenna velsæld.
Framsóknarflokkurinn stofnaður
Framsóknarflokkurinn var stofnaður 16. desember 1916 og var í upphafi fyrst og fremst þingflokkur. Einn af forvígismönnum hans, Jónas Jónsson frá Hriflu í Suður-Þingeyjarsýslu, vildi á þeim tíma umbreyta íslenskum stjórnmálum sem höfðu að mestu snúist um sjálfstæðisbaráttuna og samband Íslands við Danmörku. Hann sá fyrir sér, að fólk skipaði sér í flokk eftir stétt líkt og þróunin hafði verið í öðrum þingræðislöndum. Að atvinnurekendur skyldu stofna til íhaldsflokks en alþýða manna skipaði sér í tvo flokka; annars vegar flokk sjómanna og verkamanna í þéttbýlinu (Alþýðuflokk) og hins vegar flokk alþýðu í sveitum landsins (Framsóknarflokk). Flokkarnir tveir ættu svo að vinna saman að hagsmunum almennings. Það fór svo, að báðir þessir flokkar auk Alþýðusambands voru stofnaðir þetta ár og vísir að fjölflokkakerfi á Íslandi varð til.
Fyrri heimsstyrjöldin og fullveldið
Framsóknarflokkurinn var aðeins nokkurra vikna gamall þegar fulltrúi hans tók fyrst sæti í ríkisstjórn, því 4. janúar 1917 var Sigurður Jónsson frá Ystafelli skipaður í embætti atvinnu- og samgönguráðherra. Fyrri heimsstyrjöldin var í algleymingi og hafði mikil áhrif á samgöngur til og frá landinu. Landsverslun var stofnuð og tók yfir nánast alla utanríkisverslun landsins. Að stríði loknu dró úr starfseminni og á grunni Landsverslunar spruttu upp kaupfélög víða um land, ásamt því að samvinnuhreyfingin efldist mikið. Framsóknarflokkurinn lagði ríka áherslu á milliríkjaverslun til að tryggja nægt framboð af helstu nauðsynjum.
Þriðji áratugurinn og kreppan mikla
Á þriðja áratug 20. aldar var Framsóknarflokkurinn í óformlegu kosningabandalagi við Alþýðuflokkinn. Í sumum tilvikum buðu þeir sig ekki fram hvor gegn öðrum og störfuðu þannig í anda þeirrar hugmyndafræði Jónasar frá Hriflu að um systurflokka væri að ræða. Árið 1927 urðu mikil tímamót í sögu Framsóknarflokksins en þá fékk hann í kosningum 19 þingmenn af 42. Alþýðuflokkurinn fékk 5 þingmenn og mynduðu flokkarnir meirihlutastjórn. Allir ráðherrar stjórnarinnar komu úr hópi framsóknarmanna og úr varð hrein framsóknarstjórn undir forystu Tryggva Þórhallssonar. Mikill efnahagslegur uppgangur einkenndi fyrstu ár stjórnarinnar og ráðist var í ýmsar samfélagslegar úrbætur. Má þar nefna stofnun Síldarbræðslu ríkisins á Siglufirði, Skipaútgerð ríkisins, stofnun Ríkisútvarps, eflingu Landhelgisgæslunnar og hafin var bygging Þjóðleikhúss. Alþýðuflokkurinn stóð fyrir því að sett voru lög um verkamannabústaði og að kosningaaldur væri færður úr 25 árum í 21. Gerð var stórsókn í skólamálum með stofnun gagnfræðaskóla í þéttbýli og héraðsskóla í strjálbýli.
Samvinna Framsóknarflokks og Alþýðuflokks hélt áfram eftir alþingiskosningarnar 1934. Stjórn hinna vinnandi stétta var mynduð og var meginmarkmiðið að bæta hag vinnandi fólks. Ýmsu var komið til leiðar, til dæmis lögum um fiskimálanefnd, lögum um vinnumiðlun og grunnur var lagður að rannsóknarstofnunum atvinnuveganna. Iðnaður var stórefldur og í fyrsta sinn var heildstæðu almannatryggingakerfi komið á.
Seinni heimsstyrjöldin og sjálfstætt Ísland
Árið 1939 var þjóðstjórn mynduð á Íslandi undir forystu Hermanns Jónassonar, en auk Framsóknarflokks stóðu að henni Sjálfstæðisflokkur og Alþýðuflokkur. Meginmarkmiðið var að gera rekstrarskilyrði sjávarútvegs sjálfbær, en auk þess fékk stjórnin ærin verkefni að glíma við þar sem seinni heimsstyrjöldin skall á og landið svo hernumið af Bretum stuttu síðar. Efnahagsástandið breyttist hins vegar hratt til hins betra, þar sem útgerðin efldist og næga atvinnu var að fá, meðal annars vegna hernámsins. Þjóðstjórnin lifði fram að áramótum 1942 en þá tók við stjórn Ólafs Thors, svokölluð Ólafía. Hún starfaði í tvö ár eða að fram að utanþingsstjórn Björns Þórðarsonar. Nokkur óróleiki einkenndi þessi ár, sem kom þó ekki í veg fyrir að langþráðum áfanga um sjálfstæði þjóðarinnar yrði náð 17. júní 1944.
Kalt stríð og landhelgin stækkuð
Framsóknarflokkurinn var utan ríkisstjórnar þar til Stefaníustjórnin var mynduð árið 1947. Að henni stóðu Alþýðuflokkur, Sjálfstæðisflokkur og Framsóknarflokkur. Talsverðar áskoranir biðu þessarar stjórnar, ekki síst vegna skorts á gjaldeyri eftir miklar fjárfestingar sem fyrri stjórn (Nýsköpunarstjórnin) hafði efnt til. Um þetta leyti var Íslandi boðin stofnaðild að Atlantshafsbandalaginu, sem var samþykkt á Alþingi 30. mars 1949. Innan Framsóknarflokksins voru mjög skiptar skoðanir á aðildinni og sat til að mynda Hermann Jónasson hjá í atkvæðagreiðslunni í þinginu.
Á árunum 1950-1956 sátu tvær samsteypustjórnir Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks. Nokkur ólga ríkti í upphafi þessa tímabilis, þar sem erfiðleikar í efnahagsmálum voru nokkrir og koma varnaliðsins 1951 olli deilum. Hermann Jónasson hvatti til samstarfs við Alþýðuflokkinn í áramótagrein 1954, sem varð svo vísir að kosningabandalagi þessara flokka 1956. Í kjölfarið var mynduð vinstri stjórn undir forystu Hermanns. Hún þótti oft ósamstíga, til dæmis í utanríkismálum þar sem hún vildi vinna að brotthvarfi varnarliðsins án þess að koma því til leiðar. Stærsta mál stjórnarinnar var útfærsla landhelginnar í 12 mílur árið 1958.
Eftir að hafa setið utan ríkisstjórnar í 12 ár myndaði Framsóknarflokkur ríkisstjórn með Alþýðubandalaginu og Samtökum frjálslyndra og vinstrimanna undir forystu Ólafs Jóhannessonar 1971. Aftur var stækkun landhelginnar stærsta málið, því ári síðar ákvað stjórnin einhliða að stækka landhelgina úr 12 mílum í 50. Hún var svo enn færð út árið 1975 og þá í 200 mílur. Útfærsla íslensku efnahagslögsögunnar var mikið hagsmunamál fyrir þjóðina og í öllum áföngum hennar sat Framsóknarflokkurinn í ríkisstjórn. Oft reyndi mikið á, því útfærslan olli hörðum deilum milli Íslands og Bretlands og í kjölfar átaka á miðunum ákvað Alþingi að slíta stjórnmálasambandi við Bretland. Sættir náðust hins vegar í málinu sumarið 1976, þegar ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks var við völd undir forsæti Geirs Hallgrímssonar.
Verðbólga, þjóðarsátt og staðgreiðslukerfi skatta
Framsóknarflokkurinn sat samfellt í ríkisstjórn frá 1980-1991. Fyrst undir forystu Gunnars Thoroddsen og svo undir forystu Steingríms Hermannssonar. Mikil ólga ríkti í efnahagsmálum og verðbólga var mikil. Ráðist var í kerfisbreytingar á stjórn fiskveiða og kvótakerfi sett á laggirnar til að koma í veg fyrir ofveiði. Meðal annarra breytinga má nefna staðgreiðslu skatta og reglur um verðbréfaþing en mikilvægust var þjóðarsáttin svokallaða, milli stjórnvalda og aðila vinnumarkaðarins, sem leiddi til þess að böndum var komið á verðbólguna og grunnur lagður að auknum efnahagsstöðugleika.
Efnahagsuppgangur og kerfisbreytingar
Árið 1995 hófst 12 ára ríkisstjórnarsamstarf Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks, lengst af undir forsæti Davíðs Oddssonar en síðar Halldórs Ásgrímssonar og að lokum Geirs Haarde. Í fyrstu var megináherslan lögð á atvinnuuppbyggingu, enda hafði atvinnuleysi í upphafi 10. áratugarins verið mikið og því var brýnt að fá hjól atvinnulífsins til að snúast á ný. Gerðir voru tímamótasamningar um erlenda fjárfestingu og orkuauðlindir nýttar til að skapa störf. Atvinnustig hækkaði, landsframleiðsla jókst og skuldir hins opinbera minnkuðu mikið. Ráðist var í kerfisbreytingar á húsnæðis- og fjármálamarkaði, ríkisfyrirtæki voru seld og lífskjör almennings bötnuðu. Að undanskildu tímabili kringum aldamótin einkenndist stjórnartíðin öll af miklum hagvexti og auknum kaupmætti almennings.
Samskipti við aðrar þjóðir tóku nokkrum breytingum á þessu tímabili, enda breyttist heimsmyndin mikið með lokum kalda stríðsins. Halldór Ásgrímsson stýrði för sem utanríkisráðherra í 9 ár og lagði m.a. ríka áherslu á málefni norðurslóða. Undir hans forystu voru tengsl Íslands og Evrópu efld á grundvelli samningsins um Evrópska efnahagssvæðið, þar sem áhersla var lögð á skilvirka hagsmunagæslu gagnvart Evrópuríkjum og opnun nýrra markaða. Þá voru öryggis- og varnarmál fyrirferðarmikil, ekki síst hin alþjóðlega barátta gegn hryðjuverkaógninni í kjölfar hryðjuverkaárásanna á Bandaríkin 11. september 2001. Þá varð eðlisbreyting á varnarsamstarfi Íslands og Bandaríkjanna með brotthvarfi varnarliðsins á Keflavíkurflugvelli árið 2006.
Efnahagsáfallið, Icesave, skuldir heimilanna og baráttan við kröfuhafana
Framsóknarflokkurinn var í stjórnarandstöðu frá árinu 2007 til 2013. Eftir efnahagsáfallið 2008 beitti flokkurinn sér mjög fyrir endurreisn efnahagslífsins og lagði sérstaka áherslu á hag heimilanna. Hann tók skýra afstöðu gegn Icesave-samningunum svokölluðu og taldi ekki efnislegar forsendur fyrir þeim. Þar gekk Framsóknarflokkurinn í takt við þjóðina, sem hafnaði í tvígang samningum sem stjórnvöld gerðu um að ábyrgjast greiðslur vegna Icesave-málsins. Baráttan varði í nokkur ár en að lokum vannst fullnaðarsigur þegar EFTA-dómstóllinn dæmdi Íslandi í vil og tók undir sjónarmið Framsóknarflokksins.
Þegar samsteypustjórn Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks tók við stjórnartaumunum vorið 2013 var endurreisn heimilanna meðal helstu forgangsmála. Sigmundur Davíð Gunnlaugsson fór fyrir stjórninni, sem lækkaði skuldir heimilanna með sérstökum aðgerðum sem lögðu grunninn að sterkari stöðu þeirra. Leiðréttingin var flókin í framkvæmd, en heppnaðist vel. Hún var bæði nauðsynleg og sanngjörn og árangurinn var mikill. Nú er svo komið, að skuldir heimilanna eru lægri en þær hafa verið í aldarfjórðung.
Eftir efnahagsáfallið 2008 var efnahagsleg staða landsins um margt óljós og raunar tók nokkur ár að skilja stöðuna til fulls. Smám saman kom í ljós að uppgjör föllnu bankanna gæti valdið miklu ójafnvægi, sem myndi bitna harkalega á almenningi ef ekki væri rétt haldið á málum. Ríkisstjórn Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks tók þetta flókna mál föstum tökum og tryggði með stuðningi Alþingis farsæla lausn, sem varð til þess að kröfuhafar bankanna samþykktu að afhenda ríkinu umtalsverðar eignir svo stöðugleiki íslensks efnhagslífs væri tryggður. Fullyrða má að vel hafi tekist til, því skuldir ríkissjóðs lækka hratt og í fyrsta sinn síðan mælingar hófust eru eignir Íslendinga erlendis meiri en skuldirnar. Það er góður árangur, sem skilar aukinni hagsæld til allra.
Framsóknarflokkurinn er einn af burðarásunum í íslenskum stjórnmálum. Hann hefur verið samferða þjóðinni í 100 ár og á enn brýnt erindi, nú undir styrkri forystu Sigurðar Inga Jóhannssonar forsætisráðherra. Hann hefur sýnt í verki að hann getur unnið með öllum flokkum, sætt ólík sjónarmið og stuðlað að betri árangri fyrir alla.
Byggt m.a. á grein Guðjóns Friðrikssonar í Tímanum 16. desember 2016.
Lilja Alfreðsdóttir
Greinin birtist í Morgunblaðinu 17. desember 2016.
