Í nýrri bók – The Riches of this Land – fjallar Jim Tankers­ley, blaða­maður á New York Times, um minnk­andi kaup­mátt banda­rísku milli­stétt­ar­inn­ar. Höf­und­ur­inn leitar skýr­inga og skoðar hvernig störf milli­stétt­ar­fólks hafa breyst á síð­ustu ára­tug­um, meðal ann­ars vegna tækni­fram­fara. Nið­ur­staðan er afdrátt­ar­laus; land­svæðin sem glatað hafa flestum störfum eiga það sam­eig­in­legt að hafa ekki fjár­fest nægj­an­lega í nýsköpun og mennt­un. Þau hafa skilið fólkið sitt eftir og van­rækt sínar sam­fé­lags­legu skyld­ur.

Menntun er eitt öfl­ug­asta hreyfi­afl sam­fé­laga og þeim ein­stak­lingum vegnar almennt betur sem öðl­ast og við­halda nauð­syn­legri hæfni og færni. Þetta á alls staðar við og í því felst skýr hvatn­ing til íslenskra stjórn­valda um að efla umgjörð mennt­unar og hæfni­þró­unar í land­inu. Nýsam­þykkt vís­inda- og tækni­stefna er liður í því verk­efni, enda leggur fjöl­breytt vís­inda­starf grunn­inn að marg­vís­legri þekk­ing­u.  AUGLÝSINGSýn Vís­inda- og tækni­ráðs til árs­ins 2030 er sú að á Íslandi sé lögð áhersla á gæði mennt­un­ar, jafnan aðgang allra að menntun og að mennta­kerfið þró­ist sífellt í takti við sam­fé­lagið og fram­tíð­ina. Að rann­sókn­ir, hug­vit, sköpun og frum­kvæði sem leiðir til auk­innar verð­mæta­sköp­unar og öfl­ugs athafna- og menn­ing­ar­lífs sé leið­ar­ljósið inn í fram­tíð­ina. Tíu aðgerðir styðja við vís­inda- og tækni­stefn­una og margar eru að öllu eða ein­hverju leyti á ábyrgð mennta- og menn­ing­ar­mála­ráðu­neyt­is. 

Sterk­ari sam­keppn­is­sjóð­ir 

Inn­lendir sam­keppn­is­sjóðir hafa verið stór­efldir á kjör­tíma­bil­inu, en þeir eru for­senda þess að íslenskir vís­inda­menn, frum­kvöðlar og fyr­ir­tæki geti sótt í alþjóð­lega sjóði. Aðferða­fræðin hefur skilað miklum árangri og íslenskum aðilum hefur gengið mjög vel í nor­rænu og evr­ópsku vís­inda­sam­starfi. Styrk­veit­ingar til íslenskra verk­efna úr alþjóð­legum sjóðum hafa vakið eft­ir­tekt, þar sem gamla, góða höfða­tölu­mæl­ingin sýnir magn­aðan árang­ur. Hann verður ekki til af sjálfu sér.Framlög til vísinda og samkeppnissjóða í rannsóknum.

Auka gæði í háskóla­starfi og efla fjár­mögnun háskóla

Stjórn­völd hafa ein­sett sér að fjár­veit­ingar til háskóla­stigs­ins verði sam­bæri­legar þeim á Norð­ur­lönd­unum árið 2025. Í sögu­legu sam­hengi hafa Íslend­ingar varið minna fé til mála­flokks­ins en á kjör­tíma­bil­inu hefur vel gengið að brúa bil­ið. Eitt meg­in­mark­miða stjórn­valda er að styðja við þekk­ing­ar­drifið efna­hags­líf, þar sem sam­spil rann­sak­enda á háskóla­stigi og atvinnu­lífs er lyk­il­at­riði. Nú þegar er unnið að því að styrkja umgjörð fjár­veit­inga til háskól­anna og þróa mæli­kvarða á gæði og skil­virkni háskóla­starfs. Fram­gang­ur­inn hefur verið góður og mun leggja grunn­inn að enn sterk­ari háskólum á Íslandi.Framlög til háskóla og rannsóknarstarfsemi.

Aukin færni á vinnu­mark­aði

Á tímum fádæma umskipta, óvissu og örra tækni­breyt­inga þarf Ísland að búa sig undir breyttan heim. Ein­stak­lingar þurfa að laga sig að breyttri færni­þörf í atvinnu­líf­inu og fyr­ir­tæki að þró­ast hratt til að tryggja sam­keppn­is­stöðu sína. Fram­boð á námi og símenntun skal taka mið af þeirri lyk­il­hæfni sem atvinnu­líf og sam­fé­lag kalla eft­ir, enda þarf hæft starfs­fólk til að efla fram­leiðni og skapa ný verð­mæti. Það skal líka áréttað að form­leg menntun segir ekki lengur alla sög­una heldur líta  vinnu­veit­endur í auknum mæli til reynslu og færni við ráðn­ing­ar. 

Opinn aðgangur að gögnum og bætt miðlun vís­inda

Aðgengi að opin­berum gögnum háskóla, rann­sókna­stofn­ana og gögnum sem verða til með styrkjum úr opin­berum rann­sókna- og nýsköp­un­ar­sjóðum á að vera opið, svo sam­fé­lags­legur ábati af slíkum fjár­fest­ingum sé hámark­að­ur. Þannig á vís­inda­starf að nýt­ast í auknu mæli í stefnu­mótun og við lýð­ræð­is­lega ákvarð­ana­töku. Með auknu aðgengi sköpum við umgjörð sem tryggir sýni­leika vís­inda, stuðlar að auk­inni þekk­ingu á vís­inda­legum aðferðum og eykur skiln­ing, traust og virð­ingu fyrir vís­inda­legum nið­ur­stöð­um. Hugað verður sér­stak­lega að því að skapa tæki­færi fyrir kenn­ara og aðra fag­að­ila til að nýta aðferða­fræði vís­inda til að efla þekk­ingu barna- og ung­linga á gildi þeirra.

Þau ríki sem fjár­festa í nýsköpun og mannauði eru lík­leg­ust til að skapa ný störf. Ísland hefur alla burði til þess að láta til sín taka á því sviði og öflug alþjóð­leg fyr­ir­tæki á sviði erfða­rann­sókna, lyfja­fram­leiðslu, svefn­rann­sókna, stoð­tækja o.s.frv. hafa vaxið og dafnað á und­an­förnum árum. Stjórn­völd hafa ákveðið að styðja enn betur við vaxta­tæki­færi fram­tíð­ar­inn­ar, mótað stefnu og veitt ríku­legum fjár­munum til þess. Fjár­veit­ingar til vís­inda- og sam­keppn­is­sjóða í rann­sóknum verða um 10 millj­arðar kr. á næsta ári og hækka því um 67% milli ára. Það er svo sann­ar­lega vel, því við trúum því að Ísland geti orðið land tæki­færa fyrir vís­indi, rann­sókn­ir, menntun og nýsköpun fyrir alla.

Lilja Dögg Alfreðsdóttir, mennta- og menn­inga­mála­ráð­herra og varaformaður Framsóknarflokksins.

Greinin birtist fyrst á kjarninn.is 27. október 2020.

Heims­far­ald­ur­inn hef­ur haft veru­leg áhrif á mennta­kerfið okk­ar. Unnið er að því dag og nótt að koma skóla­starfi í sem best­an far­veg. All­ir eru að leggja sig fram um að svo megi verða sem fyrst og for­gang­ur stjórn­valda er mennt­un. Framúrsk­ar­andi mennt­un er ein meg­in­for­senda þess að Ísland verði sam­keppn­is­hæft í alþjóðleg­um sam­an­b­urði. Verðmæta­sköp­un næstu ára­tuga mun í aukn­um mæli byggj­ast á hæfni, hug­viti, rann­sókn­um og ný­sköp­un. Þær öru tækni­breyt­ing­ar sem orðið hafa síðustu ár og kennd­ar eru við fjórðu iðnbylt­ing­una munu hafa áhrif á ís­lenskt sam­fé­lag og efna­hags­líf á næstu ára­tug­um. Tækni­fram­far­ir hafa vakið von­ir um að tæki­fær­um til að skapa ný og betri störf muni fjölga ört og lífs­gæði geti auk­ist á mörg­um sviðum sam­fé­lags­ins. Gjald­eyr­is­sköp­un þjóðarbús­ins hef­ur verið mikið auðlinda­drif­in. Skyn­sam­legt er að fjölga út­flutn­ings­stoðunum.

Verðmæta­sköp­un þarf í aukn­um mæli að byggj­ast á hug­viti, rann­sókn­um og ný­sköp­un til að styrkja stoðir hag­vaxt­ar til lang­frama. Mennt­un og auk­in hæfni er und­ir­staða sjálf­bærni, fram­fara og auk­inna lífs­gæða. Rík­is­stjórn sýn­ir vilja í verki í fjár­laga­frum­varp­inu og fjár­veit­ing­ar til mál­efna sem falla und­ir mennta- og menn­ing­ar­málaráðuneytið hækka um 11% milli ára og verða 127,2 millj­arðar kr. á næsta ári.

Auk­in fjár­fest­ing í mennt­un og vís­ind­um

Um 40% af fjár­veit­ing­um ráðuneyt­is­ins renna til há­skóla­starf­semi, sem er stærsti ein­staki mála­flokk­ur ráðuneyt­is­ins. Fram­lög til há­skóla- og rann­sókn­a­starf­semi hækka um 7% milli ára, þar sem bæði er um að ræða auk­inn bein­an stuðning við skóla­starfið og fjár­veit­ing­ar til ein­stakra verk­efna. Eitt af fyr­ir­heit­um í stjórn­arsátt­mála rík­is­stjórn­ar­inn­ar var að fram­lög til há­skóla­stigs­ins næðu meðaltali ríkja Efna­hags- og fram­fara­stofn­un­ar­inn­ar. Það hef­ur tek­ist og er það fagnaðarefni.

Auk­in fram­lög í Ný­sköp­un­ar­sjóð náms­manna nema 300 millj­ón­um kr. og 159 millj­ón­ir kr. fara í fjölg­un námsplássa í hjúkr­un­ar­fræði og fagnám fyr­ir sjúkra­liða. Þá er gert ráð fyr­ir veru­lega aukn­um fjár­veit­ing­um vegna stuðnings við náms­menn, þar sem 2021 verður fyrsta heila starfs­ár nýs Mennta­sjóðs náms­manna.

Fjár­veit­ing­ar til fram­halds­skól­anna aukast um 3,6% milli ára og verða 36,2 millj­arðar kr. Fjár­fest verður í marg­vís­leg­um menntaum­bót­um sem eiga að nýt­ast öll­um skóla­stig­un­um og fram­lög í rann­sókna- og vís­inda­sjóði hækka um 67% milli ára, úr 6,2 millj­örðum kr. í 10,3 millj­arða kr.

Auk­in viður­kenn­ing á gildi menn­ing­ar

Um­svif­in á sviði menn­ing­ar­mála aukast veru­lega milli ára. Fjár­veit­ing­ar til safna­mála hækka um 11%, þá nem­ur hækk­un til menn­ing­ar­stofn­ana 9% og menn­ing­ar­sjóðir stækka einnig um 9%. Meðal ein­stakra liða má nefna 300 millj­óna kr. fjár­veit­ingu vegna hús­næðismála Nátt­úru­m­inja­safns Íslands, 200 millj­ón­ir kr. til und­ir­bún­ings vís­inda- og upp­lif­un­ar­sýn­ing­ar fyr­ir börn og ung­menni og 225 millj­óna kr. aukn­ingu vegna tíma­bund­inn­ar fjölg­un­ar lista­manna­launa. Þessi tíma­bund­in hækk­un er ígildi auka­út­hlut­un­ar um 550 mánuði sem kem­ur til viðbót­ar við 1.600 mánuði sem al­mennt er út­hlutað skv. lög­um. Eyrna­merkt fjár­magn vegna lista­manna­launa verður því 905,6 millj­ón­ir kr. á næsta ári sam­kvæmt frum­varp­inu. Þá eru 550 millj­ón­ir kr. eyrna­merkt­ar mark­miðum og aðgerðum í nýrri kvik­mynda­stefnu sem kynnt verður á næstu dög­um.

Áfram er haldið að efla bóka­safna­sjóð höf­unda, sem greiðir höf­unda­rétt­höf­um fyr­ir af­not verka sinna, og eru fjár­heim­ild­ir hans aukn­ar um 75 millj­ón­ir kr. Þá er ráðgert að verja 25 millj­ón­um kr. til að efla starf­semi bóka­safna, og rann­sókn­ir og þró­un­ar- og sam­starfs­verk­efni á sviði bóka­safna- og upp­lýs­inga­mála. Á ár­inu 2021 verður unnið að aðgerðaáætl­un nýrr­ar menn­ing­ar­stefnu. Ég von­ast til þess að hún verði hvatn­ing og inn­blást­ur til þeirra fjöl­mörgu sem vinna á sviði ís­lenskr­ar menn­ing­ar til að halda áfram sínu góða starfi.

Fjár­laga­frum­varpið í ár sýn­ir glögg­lega mik­il­vægi mennta- og menn­ing­ar og hvernig er for­gangsraðað í þágu þessa. Hug­verka­drifið hag­kerfi reiðir sig á framúrsk­ar­andi mennta­kerfi. Við erum að fjár­festa í framtíðinni með því að for­gangsraða í þágu mennt­un­ar. Mennt­un er eitt mesta hreyfiaflið fyr­ir ein­stak­linga, þar sem tæki­fær­in verða til í gegn­um mennta­kerfið.

Lilja Dögg Alfreðsdóttir, mennta- og menn­ing­ar­málaráðherra og varaformaður Framsóknarflokksins.

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 24. október 2020.

Við þurf­um að skara fram úr. Vel­meg­un og ör­yggi okk­ar þjóðar ræðst af getu okk­ar til að keppa við aðrar þjóðir um lífs­gæði. Við þurf­um að setja markið hátt og vera reiðubú­in að keppa við þá sem lengst hafa náð. Slíkt ger­ist ekki sjálf­krafa, en með hug­rekki, hug­vit og þraut­seigju að vopni get­um við keppt við þróuðustu hag­kerfi heims­ins.

Við tök­umst nú á við eina al­var­leg­ustu efna­hagskreppu nú­tíma­sög­unn­ar. Í kjöl­far heims­far­ald­urs standa þjóðir heims frammi fyr­ir mikl­um þreng­ing­um og er Ísland þar eng­in und­an­tekn­ing. Ábyrgðar­hlut­verk stjórn­valda er stórt og okk­ur ber að grípa til marg­háttaðra varn­araðgerða til að vernda heim­ili og at­vinnu­líf fyr­ir verstu áhrif­um krepp­unn­ar. Við eig­um þó ekki að gleyma okk­ur í vörn­inni held­ur þora að sækja fram. Mark­viss efl­ing hug­vits, tækni og skap­andi greina get­ur leikið stórt hlut­verk í þeim efn­um. Rík­is­fjár­mála­áætl­un og fjár­laga­frum­varpið bera þess skýr merki.

Við þurf­um ekki að líta langt, því bestu tæki­fær­in búa í okk­ur sjálf­um! Við höf­um byggt upp at­vinnu­líf á auðlind­um ís­lenskr­ar nátt­úru; fiski­miðum, fall­vötn­um og feg­urð lands­ins. Við höf­um líka litið til okk­ar sjálfra, en þurf­um að gera meira því tæki­færi framtíðar­inn­ar liggja ekki síst í menn­ing­unni sem hér hef­ur þró­ast.

Þar geta runnið sam­an sterk­ir alþjóðleg­ir straum­ar og sérstaða Íslands og þegar er haf­in vinna við efl­ingu skap­andi greina; þar sem menn­ing, list­ir, hug­vit og iðnaður renna sam­an í eitt. Skap­andi grein­ar eru þannig svar við áskor­un­um og tæki­fær­um sem fylgja fjórðu iðnbylt­ing­unni, þar sem skil milli efn­is­legra, sta­f­rænna og líf­fræðilegra kerfa mást út. Sjálf­virkni­væðing og marg­vís­leg há­tækni sýna okk­ur eina hlið á nýj­um veru­leika. Þar verða tæki­fær­in best nýtt með sköp­un­ar­gáfu, gagn­rýnni hugs­un og getu til að horfa á hlut­ina með nýj­um hætti.

Við nýt­um nú þegar þá miklu auðlind sem er að finna í kraft­miklu menn­ing­ar- og list­a­lífi. Sú auðlind skil­ar nú þegar mikl­um efna­hags­leg­um gæðum til sam­fé­lags­ins í formi at­vinnu, fram­leiðslu á vöru og þjón­ustu. Þessi öfl­uga at­vinnu­grein veit­ir ekki aðeins tæp­lega 8% vinnu­afls­ins beina at­vinnu, held­ur hef­ur rík áhrif á ferðaþjón­ustu og fleiri at­vinnu­grein­ar. Skap­andi grein­ar eru sveigj­an­legri og vaxa hraðar en aðrar at­vinnu­grein­ar, en til að stand­ast sam­keppni við aðrar þjóðir þurf­um við að greiða leið frum­kvöðla og skap­andi fyr­ir­tækja með hvetj­andi aðgerðum.

Mik­il tæki­færi eru til vaxt­ar á öll­um sviðum hug­vits­drif­inna at­vinnu­greina á Íslandi. Ný kvik­mynda­stefna sem lögð var fram fyr­ir fáum dög­um er dæmi um þær aðgerðir sem op­in­ber­ir aðilar þurfa að grípa til ef við ætl­um að nýta okk­ur tæki­færi framtíðar­inn­ar. Aðrar grein­ar eins og leikja­fram­leiðsla, tón­list­ariðnaður, hönn­un og arki­tekt­úr, mynd­list, bók­mennt­ir og sviðslist­ir þarf að styðja með lík­um hætti með því að tryggja þeim bestu mögu­legu skil­yrði til að blómstra í þágu okk­ar allra.

Lilja Dögg Al­freðsdótt­ir, mennta- og menn­ing­ar­málaráðherra.

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 20. október 2020.