Category: Greinar

Efna­hags­horf­ur í heims­bú­skapn­um hafa versnað á síðustu miss­er­um, ekki síst vegna óvissu í alþjóðaviðskipt­um. Ný tolla­stefna Banda­ríkj­anna og viðbrögð við henni hafa skapað auk­inn óróa, sem Alþjóðagjald­eyr­is­sjóður­inn tel­ur munu draga úr hag­vexti um 0,5% á þessu ári og um 0,3% á því næsta. Ef litið er til ná­granna­ríkja eru skuld­ir evr­ópskra ríkja á upp­leið vegna auk­inna út­gjalda til varn­ar­mála, sem vega æ þyngra í rík­is­fjár­mál­um.

Í Bretlandi hef­ur rík­is­fjár­málastaðan verið til umræðu að und­an­förnu. Þar ligg­ur við að lít­il frá­vik í hag­vexti kalli á aðgerðir í formi skatta­hækk­ana eða niður­skurðar að mati AGS. Slík­ar aðstæður und­ir­strika mik­il­vægi þess að stjórn­valdsaðgerðir styðji við efna­hags­leg­an stöðug­leika – ekki hið gagn­stæða.

Á Íslandi hef­ur hag­vöxt­ur síðasta ára­tug­inn verið rúm 3% að meðaltali og kaup­mátt­ur vaxið veru­lega. Heim­il­in hafa al­mennt staðið sterk, en þrálát verðbólga hef­ur sett strik í reikn­ing­inn – þó að hún sé nú far­in að hjaðna. Sam­kvæmt nýj­ustu Pen­inga­mál­um Seðlabanka Íslands er spáð 1% hag­vexti á ár­inu, sem er lækk­un um 0,6 pró­sentu­stig frá fyrri spám. At­vinnu­leysi hef­ur einnig auk­ist og mæl­ist nú rúm 4%.

Þá má greina vís­bend­ing­ar um minnk­andi fjár­fest­ing­ar í at­vinnu­líf­inu og hafa hrein ný út­lán til fyr­ir­tækja dreg­ist sam­an. Við þess­ar aðstæður hef­ur rík­is­stjórn­in boðað skatta­hækk­an­ir á helstu út­flutn­ings­grein­ar þjóðarbús­ins. Sam­hliða þessu hef­ur for­sæt­is­ráðherra gefið til kynna að erfiðir tím­ar séu fram und­an í rík­is­fjár­mál­um. Ljóst er að bæði tekju­hlið og gjalda­hlið krefjast end­ur­mats, og margt bend­ir til þess að stefnt sé að niður­skurði í vel­ferðar­mál­um og skatta­hækk­un­um á at­vinnu­lífið.

Sú veg­ferð er vara­söm. Vænt­inga­stjórn­un rík­is­stjórn­ar­inn­ar hef­ur þegar haft letj­andi áhrif á rekstr­ar­um­hverfi fyr­ir­tækja, og óviss­an sem rík­ir um framtíðaráform stjórn­ar­inn­ar veld­ur því að mörg fyr­ir­tæki bíða átekta með fjár­fest­ing­ar. Þetta er sér­stak­lega óheppi­legt á tím­um þegar raun­vext­ir eru háir og pen­inga­stefn­an er áfram þétt í taumi. Fyr­ir­huguð Evr­ópu­veg­ferð eyk­ur einnig þessa óvissu í nú­ver­andi tollaum­hverfi alþjóðaviðskipta.

Þegar mik­il óvissa rík­ir á alþjóðavett­vangi er hlut­verk stjórn­valda að skapa festu heima fyr­ir. Því miður virðist rík­is­stjórn Kristrún­ar Frosta­dótt­ur ekki ætla að standa und­ir þeirri ábyrgð. Rík­is­fjár­mála­áætl­un­in er óljós og hagræðingaráformin óút­færð, sem eyk­ur óvissu frek­ar en að draga úr henni.

Mark­mið um halla­laus fjár­lög árið 2027 er í sjálfu sér afar lofs­vert en til þess að það ná­ist þarf að leggja meiri áherslu á hag­vöxt og verðmæta­sköp­un. Þar ligg­ur grunn­ur­inn að sjálf­bær­um rík­is­fjár­mál­um. Ef stjórn­völd gleyma þeirri ein­földu staðreynd get­ur veg­ferð þeirra reynst þjóðarbú­inu dýr­keypt.

Lilja Dögg Alfreðsdóttir, vara­formaður Fram­sókn­ar og fv. viðskiptaráðherra.

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 31. maí 2025.

Til að auka hag­sæld og bæta lífs­kjör á Íslandi voru háð þrjú erfið þorska­stríð við Bret­land. Með þraut­seigju, sam­vinnu og framtíðar­sýn tókst að stækka land­helg­ina í 200 míl­ur. Þetta var gert í fjór­um áföng­um. Fyrst úr 3 í 4 sjó­míl­ur árið 1952, 12 míl­ur (1958), 50 míl­ur (1972) og svo loks 200 míl­ur (1976). Þessi sókn Íslend­inga varð að einni mestu lífs­kjara­bót sem ein þjóð hef­ur upp­lifað á svo skömm­um tíma. Allt til árs­ins 2000 komu yfir 60% af gjald­eyris­tekj­um þjóðarbús­ins frá sjáv­ar­út­vegi, sem gegndi lyk­il­hlut­verki í efna­hags­legu sjálf­stæðu þjóðar­inn­ar. Hæst fór hlut­deild sjáv­ar­út­vegs í vöru­út­flutn­ingi í rúm 97% árið 1949.

Á síðustu 50 árum hef­ur sam­setn­ing út­flutn­ings breyst tölu­vert, og nú koma um 22% gjald­eyristekna frá sjáv­ar­út­vegi. Það hef­ur fært þjóðarbú­inu aukið jafn­vægi og minni sveifl­ur, en um leið sýn­ir þetta hversu mik­il áhrif sjáv­ar­út­veg­ur­inn hef­ur enn. Gjald­miðill­inn var háður gengi sjáv­ar­af­urða, og sam­keppn­is­hæfni lands­ins réðst að stór­um hluta af af­komu grein­ar­inn­ar. Þær kerf­is­breyt­ing­ar sem gerðar voru á sín­um tíma til að styrkja meg­in­út­flutn­ings­grein þjóðar­inn­ar urðu einnig grunn­ur að því að skapa um­gjörð fyr­ir ný­sköp­un og fjöl­breytt­ara at­vinnu­líf.

Í vik­unni var kynnt­ur nýr samn­ing­ur Evr­ópu­sam­bands­ins við Bret­land. ESB-rík­in hafa áfram aðgang að fiski­miðum Bret­lands næstu tólf árin, sem er veru­leg stefnu­breyt­ing. Bret­ar vildu upp­haf­lega tak­marka aðgang­inn við fjög­ur til fimm ár. Sjáv­ar­út­vegs­stefna ESB hef­ur verið gagn­rýnd og hef­ur skaðað bresk­an sjáv­ar­út­veg veru­lega. For­sæt­is­ráðherra Bret­lands hef­ur sætt harðri gagn­rýni fyr­ir að hafa gefið eft­ir kröf­una um full yf­ir­ráð yfir fiski­miðunum, þó að í staðinn hafi Bret­land fengið aukið aðgengi að mörkuðum fyr­ir vör­ur og þjón­ustu. Fram­lag sjáv­ar­út­vegs í lands­fram­leiðslu Breta er ekki nema 0,14% sam­an­borið við 6% á Íslandi. Mik­il­vægi sjáv­ar­út­vegs fyr­ir ís­lenskt efna­hags­líf er marg­falt og því hags­mun­ir sam­kvæmt því.

Helstu út­flutn­ings­grein­ar okk­ar búa nú við mikla óvissu. Í fyrsta lagi er stefnt að veru­legri skatta­hækk­un án þess að nægi­legt sam­tal eða grein­ing fari fram. Í öðru lagi rík­ir alþjóðleg óvissa vegna nýrr­ar viðskipta­stefnu Banda­ríkj­anna, þar sem erfitt er að sjá fyr­ir þróun mála. Í þriðja lagi hef­ur rík­is­stjórn­in sett það á stefnu­skrá að sækja um aðild að Evr­ópu­sam­band­inu. Öll þessi óvissa dreg­ur úr fjár­fest­ingu, minnk­ar hag­vöxt og eyk­ur áhættu í at­vinnu­líf­inu. Tveir af þess­um óvissuþátt­um, skatta­hækk­an­ir og ESB-veg­ferð, eru sjálf­skapaðir og vekja að mörgu leyti undr­un. Gleym­um því ekki að öll hag­sæld þjóðar­inn­ar grund­vall­ast á verðmæta­sköp­un, dugnaði og far­sælli framtíðar­sýn. Evr­ópu­för rík­is­stjórn­ar­inn­ar er ekki leiðin til hag­sæld­ar og við get­um spurt okk­ur, til hvers var bar­ist á dög­um þorska­stríðanna?

Lilja Dögg Alfreðsdóttir, vara­formaður Fram­sókn­ar og fv. ut­an­rík­is­ráðherra.

Greinin birtist fyrst á visir.is 24. maí 2025.

Á sól­rík­um og björt­um dög­um á Íslandi finnst okk­ur flest­um ástæða til að gleðjast yfir land­inu okk­ar og þeim gæðum sem það hef­ur upp á að bjóða. Sjálf hef ég ávallt verið stolt af Íslandi, þeim ár­angri sem náðst hef­ur og þeim tæki­fær­um sem sam­fé­lagið býður upp á. Við búum í öfl­ugu og fram­sæknu sam­fé­lagi sem hef­ur lagt hart að sér við að skapa þau lífs­kjör sem við njót­um í dag. Efna­hags­leg­ar fram­far­ir síðustu ald­ar vekja at­hygli á heimsvísu.

Ný­verið birti Þró­un­ar­áætl­un Sam­einuðu þjóðanna lífs­kjaralista sinn, þar sem horft er til lífs­líka, mennt­un­ar og þjóðartekna á mann. Þar kem­ur fram að Ísland trón­ir nú á toppi list­ans, efst allra ríkja heims. Sam­kvæmt skýrsl­unni hef­ur lífs­kjara­vísi­tala Íslands hækkað um tæp 16%, sem má einkum rekja til auk­inna lífs­líka, lengri skóla­göngu og hækk­un­ar þjóðartekna um 77,3%. Sér­stök áhersla er lögð á áhrif gervi­greind­ar í skýrsl­unni og bent á að hún muni umbreyta nán­ast öll­um þátt­um sam­fé­lags­ins. Há­tekju­ríki, þar á meðal Ísland, eru sögð hafa for­skot vegna þróaðra sta­f­rænna innviða. Þetta set­ur Ísland í ein­stak­lega sterka stöðu til að nýta mögu­leika gervi­greind­ar til sam­fé­lags­legr­ar upp­bygg­ing­ar – með skýrri sýn á þær kerf­is­breyt­ing­ar sem eru fram und­an, meðal ann­ars á vinnu­markaði.

Þessi ár­ang­ur Íslands á lífs­kjaralist­an­um gef­ur til­efni til að staldra við og meta hvað hef­ur verið gert vel. Eitt af því sem skipt­ir sköp­um er öfl­ug þróun mennta­kerf­is­ins, einkum á fram­halds­skóla­stig­inu, þar sem brott­hvarf nem­enda hef­ur dreg­ist veru­lega sam­an á und­an­förn­um árum. Fram kem­ur í skýrsl­unni að þar stend­ur Ísland fram­ar en til að mynda Nor­eg­ur. Síðasta rík­is­stjórn lagði ríka áherslu á að efla fram­halds­skóla­stigið og fjár­festi mark­visst í því – meðal ann­ars með sér­stakri fjár­veit­ingu upp á tæp­an millj­arð króna til að fjár­festa í því að minnka brott­hvarfið í sam­starfi við okk­ar öfl­uga skóla­sam­fé­lagið. Sam­starfið skilaði því að brott­hvarf hef­ur aldrei mælst lægra á Íslandi.

Það er þó ekki síður mik­il­vægt að horfa fram á við. Nú­ver­andi fjár­mála­áætl­un rík­is­stjórn­ar­inn­ar ger­ir ráð fyr­ir veru­leg­um niður­skurði til mennta­mála, einkum á fram­halds­skóla­stigi. Sá ár­ang­ur sem náðst hef­ur, bæði í að draga úr brott­hvarfi og efla verk­nám, stend­ur því tæpt – og þar með einnig þau lífs­kjör sem gera okk­ur kleift að skara fram úr á heimsvísu.

Rík­is­stjórn Kristrún­ar Frosta­dótt­ur virðist ekki hafa metnað til að styrkja mennta­kerfið á þeim tím­um þegar mik­il­vægi mennt­un­ar er hvergi meira – á tím­um gervi­greind­ar og tækni­breyt­inga. Verk­stjórn­in geng­ur í það að brjóta niður þann markverða ár­ang­ur sem náðst hef­ur. Fram­sókn legg­ur áherslu á að með öfl­ugu, aðgengi­legu og metnaðarfullu mennta­kerfi tryggj­um við að Ísland verði áfram land tæki­fær­anna.

Lilja Dögg Alfreðsdóttir, vara­formaður Fram­sókn­ar og fv. mennta­málaráðherra.

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 17. maí 2025.