Undir lok síðasta kjörtímabils var ráðist í metnaðarfullt verkefni um úrbætur á húsnæðislánakerfinu. Sigurður Ingi Jóhannsson, þá fjármála- og efnahagsráðherra, fól hagfræðingnum Jóni Helga Egilssyni að leiða vinnu við greiningu og tillögur um óverðtryggð húsnæðislán til langs tíma. Jón Helgi er reyndur sérfræðingur (PhD í hagfræði) og skilaði hann ítarlegri skýrslu í janúar 2025.
Markmið verkefnisins var að greina hvernig bankar geti boðið íslenskum fasteignakaupendum hagstæðari kjör á löngum, óverðtryggðum lánum – sambærileg þeim sem bjóðast í nágrannalöndum okkar. Það er brýnt hagsmunamál fyrir heimili að hafa aðgang að slíkum lánum. Þau veita fjölskyldum fyrirsjáanleika og stöðugleika í greiðslubyrði og draga úr óvissu, en núverandi fyrirkomulag – með skammtíma breytilegum vöxtum eða verðtryggingu – getur þvert á móti kollvarpað fjárhag á lánstímanum.
Tillögur sem krefjast pólitísks vilja
Megin niðurstöður Jóns Helga eru að breyta þurfi umgjörð lánamarkaðarins til að tryggja betri kjör. Til dæmis er bent á að endurskoða þurfi lög um uppgreiðslugjöld og draga úr hömlum á löngum föstum vöxtum. Jafnframt þurfi að þróa virkari afleiðumarkað fyrir vaxta- og gjaldmiðlaskipti. Í skýrslunni er lagt til að stjórnvöld taki virkan þátt í að byggja upp markað fyrir vaxtaskiptasamninga, meðal annars með aukinni fræðslu og beinni þátttöku ríkissjóðs í slíkum samningum til að draga úr vaxtaáhættu og auðvelda bönkum að bjóða fasta vexti til langs tíma. Slíkar aðgerðir myndu hjálpa bönkunum að fjármagna óverðtryggð lán á hagkvæmari hátt og bjóða neytendum betri kjör, en einnig gætu slík viðskipti dregið úr fjármagnskostnaði ríkissjóðs, sem er óásættanlegur. Einnig er bent á að lífeyrissjóðir og ríki gætu unnið saman að gjaldmiðlaskiptasamningum til að sækja hagstæðari fjármögnun erlendis en tryggja að lánin séu í íslenskum krónum.
Þögn í skjóli ESB hugmyndafræði
Skýrslan var kynnt í byrjun árs og afhent nýjum fjármála- og efnahagsráðherra, Daða Má Kristóferssyni. En þrátt fyrir að hér sé um trausta, vel rökstudda greiningu að ræða hefur ráðherrann látið hjá líða að bregðast við. Engar tilraunir hafa sést til að hrinda í framkvæmd þeim úrbótum sem lagðar eru til. Þögnin er áberandi – og margir velta fyrir sér hvers vegna. Ein skýringin gæti verið óþægileg pólitísk staðreynd: Tillögur skýrslunnar kalla á aðgerðir sem falla illa að grunnstefnu Viðreisnar. Viðreisn hefur lengi byggt efnahagsstefnu sína á ESB-aðild og upptöku evru sem lausn fyrir stöðugleika. Í stefnuskrá flokksins er fullyrt að full aðild að Evrópusambandinu og evra bæti lífskjör og auki kaupmátt. Í ljósi þess er hætt við að ráðherra úr þeim flokki hafi lítinn áhuga á að ráðast í umbætur sem styrkja íslenskt lánakerfi innan ramma krónunnar – enda telja forystumenn Viðreisnar að raunveruleg lausn felist í því að skipta um gjaldmiðil. Í stuttu máli: Það skortir ekki efnislegar tillögur um hvernig lækka megi vexti á húsnæðislánum; það sem skortir er pólitískur vilji til að nýta þær.
Hættan á að tækifærið fari forgörðum
Af hverju skiptir þetta máli núna? Staðan á húsnæðislánamarkaði er grafalvarleg fyrir almenning. Verðbólga hefur verið þrálát og þótt hún hafi hjaðnað þá spáir Seðlabankinn því nú að verðbólgan gæti orðið þrálát og hætti að lækka frekar næstu misseri. Vaxtabyrðin er því enn mjög þung: stýrivextir standa í 7,5% og bankar velta þeim kostnaði út til almennings. Seðlabankastjóri hefur sjálfur varað við að ekki sé víst að hægt verði að lækka vexti frekar á næstunni og að mikil óvissa ríki – meðal annars á fasteignamarkaði. Því megum við alls ekki við því að hunsa góð ráð sem gætu dregið úr fjármagnskostnaði heimilanna. Nauðsynlegt er að ítreka að fjárhagslegt svigrúm heimilanna og stöðugleiki á lánamarkaði er ekki eitthvað sem má tefjast í deilum um hugmyndafræði. Það þarf að bregðast við núna með þeim tækjum sem við höfum. Sleggja Kristrúnar Frostadóttur, sem hún mundaði svo myndarlega í kosningabaráttunni haustið 2024 til að „berja niður verðbólguna“, virðist ekki vera að virka eða í það minnsta hittir hún ekki rétta nagla á höfuðið. Mögulega er hún bara flogin af skaftinu.
Skýrslu Jóns Helga ber að taka alvarlega og fylgja eftir í verki. Hagsmunir íslenskra heimila af sanngjörnum lánskjörum hljóta að ganga framar flokkspólitískum draumsýnum um Evrópusambandsaðild einhvern daginn.
Helgi Héðinsson, framkvæmdastjóri Framsóknarflokksins.
Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 14. júní 2025.
