Sérstök staða Íslands í réttindamálum foreldra til fæðingarorlofs hefur farið síbatnandi í áranna rás og nú síðast á þessu ári. Ef litið er til sögunnar þá hefur þróunin verið hæg. Þörf kvenna hér áður fyrir fæðingar
orlof var hávær og aðkallandi þegar konur fjölmenntu út á vinnumarkaðinn á árunum 1970-1980.
Fyrsta fæðingarorlofið var veitt til 3ja mánaða en í tíð Ragnhildar Helgadóttur aþingismanns og ráðherra var það lengt í 5 mánuði og síðar í 6 mánuði og þá fyrst kallað fæðingarorlof í lögum og feður nefndir. En svo kom löng bið. Árið 2000 er svo merkisár í þessari sögu og má þar þakka Framsókn og Páli Péturssyni sérstaklega fyrir það merka og mikilvæga skref sem þá var stigið með því að feður fengju fæðingarorlof og konur lengra orlof. Páll hefur minnst þess að víða erlendis var þetta svo merkur áfangi að hann var hylltur af konum sem vildu fá eiginhandaráritun frá ráðherranum sem þorði.
En hvaða áhrif hafði þessi mikilvæga breyting til framtíðar nú rúmum tuttugu árum síðar. Gerðar hafa verið rannsóknir og vil ég því gefa Ingólfi V. Gíslasyni dósent í félagsfræði orðið en hann skrifaði um rannsókn á vegum HÍ um framgang og áhrif breytingarinnar:
„Á vordögum 2000 samþykkti Alþingi mótatkvæðalaust lög um fæðingar- og foreldraorlof. Í lögunum fólust nokkrar róttækar breytingar. Orlofið var lengt í áföngum úr þremur mánuðum í sex. Greiðslur sem áður höfðu verið flatar og lágar voru nú 80% af launum. Sveigjanleiki var innleiddur þannig að mögulegt var að vera í hlutaorlofi og hlutavinnu. Þrír mánuðir voru bundnir hvoru foreldri en þrír voru skiptanlegir. Markmið laganna var annars vegar að tryggja börnum umhyggju beggja foreldra og hins vegar að auðvelda konum og körlum samþættingu fjölskyldulífs og atvinnuþátttöku. Nú stendur yfir heildarendurskoðun þessara laga og því við hæfi að líta yfir hverju þau hafa áorkað.
Augljósasta breytingin er að 85-90% feðra taka orlof til að vera með börnum sínum í stað 0,2-0,3% fyrir breytinguna. Þeir taka að meðaltali þann tíma sem einungis þeir geta nýtt. Það er í fullu samræmi við það sem sjá má hjá öðrum þjóðum.
Umhyggju barna er miklu jafnar skipt milli foreldra en áður og ekki aðeins meðan á orlofinu stendur. Byggt á mati foreldra (mæðra) sjálfra var umhyggju barna sem fæddust 1997, þremur árum fyrir setningu laganna, jafnt skipt í um 40% fjölskyldna þegar börnin náðu þriggja ára aldri. Umhyggju barna sem fæddust 2014 var jafnt skipt í 75% fjölskyldna þegar þau voru þriggja ára. Rannsóknir á hinum Norðurlöndunum sýna það sama, feður sem nýta fæðingarorlof sitt eru virkari við umönnun barna sinna en þeir sem ekki gera það, alla tíð.
Þetta hefur meðal annars skilað sér í því að íslensk ungmenni meta samskipti sín við feður jákvæðari en ungmenni 43ja samanburðarlanda samkvæmt alþjóðlegu rannsókninni Health and behaviour in school-aged children. Það hefur ekki grafið undan stöðu íslenskra mæðra, þær eru eftir sem áður með alþjóðlega forystu á þessu sviði.
Tvær íslenskar rannsóknir hafa komist að svipuðum niðurstöðum varðandi samspil fæðingarorlofs og skilnaða. Fæðingarorlof feðra dregur úr skilnuðum. Það ætti ekki að koma á óvart, sameiginleg reynsla styrkir sambönd. Einnig þetta atriði er í fullu samræmi við erlendar rannsóknir.
Þátttaka feðra í umönnun barna sinna frá upphafi vegferðar þeirra hefur sýnt sig hafa mikilvægar afleiðingar fyrir börnin. Virkni feðranna dregur úr hegðunarvandkvæðum hjá drengjum og sálfræðilegum vanda stúlkna. Hún ýtir undir vitsmunalegan þroska, dregur úr afbrotum og styrkir stöðu fjölskyldna sem standa höllum fæti, félagslega og efnahagslega.
Það er hafið yfir allan skynsamlegan vafa að þessi lög hafa haft þau áhrif sem þeim var ætlað. Alþingi hefur ekkert betur gert síðustu áratugi til að jafna stöðu kynja á vinnumarkaði og í fjölskyldulífi en að samþykkja þessi lög. Það sem meira er, líklega hefur Alþingi heldur ekkert betur gert síðustu áratugi til að styrkja samheldni fjölskyldna og bæta stöðu og lífshamingju íslenskra barna.“
Áhrifin á stöðu kvenna á vinnumarkaði eru líka ótvíræð. Áður var sagt við ráðum síður konu á barneignaraldri en nú gengur það ekki því foreldrarir eru jafnir.
Tímalengd fæðingarorlofs ræðst af því á hvaða ári barn er fætt, frumættleitt eða tekið í varanlegt fóstur. Tímalengd ársins 2021 er alls 12 mánuðir. Hvort foreldri um sig á rétt á 6 mánuðum og eru 6 vikur framseljanlegar. Tímalengd ársins 2020 er alls 10 mánuðir. Hvort foreldri um sig á rétt á 4 mánuðum sem eru óframseljanlegir en 2 mánuðir eru sameiginlegir sem annað foreldrið getur tekið í heild eða foreldrar skipt með sér. Tímalengd ársins 2019 er 9 mánuðir. Hvort foreldri um sig á rétt á 3 mánuðum sem eru óframseljanlegir en 3 mánuðir eru sameiginlegir sem annað foreldrið getur tekið í heild eða foreldrar skipt með sér.
Þessir áfangar hafa orðið í félagsmálaráðuneytinu í tíð Framsóknar. Bið aðra að reyna ekki að eigna sér málið.
Þórunn Sveinbjörnsdóttir, skipar 3 sæti á lista Framsóknar í Reykjavík norður.
Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 24. september 2021.
