Talsverð óvissa ríkir um efnahagshorfur á heimsvísu um þessar mundir og hagstjórn því vandasamari en um langt árabil. Vandinn af margþættum toga. Nauðsynlegar efnahagsaðgerðir stjórnvalda um heim allan á Covid-19-tímanum er lutu að auknum ríkisumsvifum og rýmri peningastefnu hafa ýtt undir hækkun á vöru og þjónustu. Þessu til viðbótar hefur árás Rússlands inn í Úkraínu haft mikil áhrif á verðbólgu á heimsvísu, þar sem einn stærsti framleiðandi orku ræðst á ríki sem framleiðir mikið magn af hveiti til útflutnings. Verð á þessum nauðsynjavörum hefur hækkað verulega og eru afleiðingarnar afar neikvæðar fyrir heimsbúskapinn og sérstaklega fátækri ríkin. Á sama tíma eru mjög ríki enn að fást við farsóttina og hefur það lamandi áhrif framleiðslukeðju heimsins. Ofan á þetta bætist að skortur á vinnuafli í mörgum helstu hagkerfum heimsins.
Íslenska hagkerfið stendur traustum fótum
Efnahagskerfið hefur tekið vel við sér eftir farsóttina. Drifkraftur hagkerfisins er góður og spár gera ráð fyrir miklum hagvexti í ár eða ríflega 5% og rétt um 3% árið 2023. Lausafjárstaða þjóðarbúsins er sterk og verulega hefur dregið úr atvinnuleysi. Eftir mikinn samdrátt í upphafi faraldursins er það ferðaþjónustan enn á ný sem drífur hagvöxtinn áfram en spár gera ráð fyrir að um 1,6 milljón ferðamanna muni heimsækja Ísland á þessu ári. Aðrar útflutningsgreinar hafa einnig dafnað vel eins og sjávarútvegur og stóriðja vegna mikilla verðhækkana á afurðum þessara atvinnugreina. Að sama skapi er einnig ánægjulegt að sjá að útflutningstekjur af hugverkaiðnaðnum hafa aukist verulega eða farið úr því að nema tæpum 8% af gjaldeyristekjum í rúm 16% á síðustu árum. Þessi þróun er mikilvæg í þeirri viðleitni að fjölga stoðunum undir utanríkisviðskiptum landsins.
Kaupmáttur launa allra á Íslandi hækkaði á árinu 2021 og þær skattalegu aðgerðir sem hefur verið hrint í framkvæmd miðast allar að því að draga úr skattbyrði hjá þeim sem lægstar tekjur hafa. Á covid-tímanum jókst kaupmáttur um 4,4% að raunvirði og var það í samræmi við fyrirætlanir stjórnvalda að verja efnahag heimila og fyrirtækja við upphaf farsóttarinnar. Í stuttu máli má segja að vel hafi tekist til. Atvinnuleysi mælist nú um 3,8%, skuldir heimilanna hafa lækkað, hrein skuldastaða ríkissjóðs nemur 28,5% af landsframleiðslu og gjaldeyrisforðinn nemur um 25,5% af landsframleiðslu. Þannig að segja má að staðan sé góð þrátt fyrir mikla ágjöf síðustu misseri en blikur eru á lofti því verðbólguhorfur hafa versnað til skamms tíma.
Aukin verðbólga víðast hvar í heiminum
Allir helstu seðlabankar heims hafa nú hækkað stýrivexti sína með það að markmiði að því að draga úr verðbólguvæntingum. Verðbólga í Bandaríkjunum í maí mældist 8,6% á ársgrundvelli og er sú mesta í yfir 40 ár. Verðbólgan á evrusvæðinu er 8,1% og í Bretlandi 7,8%. Matarkarfan á heimsvísu hefur hækkað um tæpan fjórðung. Verð á hveiti á heimsvísu hefur hækkað um 56% og mjólkurafurðir um 17%.
Ísland hefur ekki farið varhluta af þessari þróun, verðbólgan mælist 8,8% en án húsnæðisliðarins er hún 6,5%%. Verðbólguvæntingar hafa einnig aukist. Gert er ráð fyrir að verðbólga verði um 4,9% árið 2023 og 3,3% árið 2024. Skortur hefur verið á vinnumarkaði og mikil eftirspurn eftir vinnuafli. Hækkun húsnæðisliðar vísitölu neysluverðs hefur haft mest áhrif á þróun verðlags undanfarin misseri. Framboðsvandinn hefur aukist á ný vegna stríðsins í Úkraínu og olíu- og hrávöruverð hefur hækkað enn frekar.
Meginverkefni allra leiðandi hagkerfa verður að ná utan um verðbólguvæntingar og ráðleggur Alþjóðagreiðslubankinn (e. BIS) seðlabönkum að vera ófeimnir að bregðast hratt við til skamms tíma með það að leiðarljósi að til lengri tíma, þá verði búið að snúa verðbólgunni niður. Agustín Carstens, bankastjóri BIS, sagði: „Það er lykilatriði fyrir seðlabanka er bregðast skjótt og af festu við áður en verðbólga nær fótfestu.“
Ríkisstjórnin leggst á árarnar með Seðlabankanum
Stærsta verkefni hagstjórnarinnar verður að koma böndum á verðbólguna. Stjórnvöld hafa þegar farið í mótvægisaðgerðir sem felast í því að bætur almannatrygginga hafa verið hækkaðar, ráðist var í sérstakan barnabótaauka til þeirra sem eiga rétt á tekjutengdum barnabótum og húsnæðisbætur voru hækkaðar. Aukinheldur hafa ríkisstjórn og Seðlabanki lagst sameiginlega á árarnar til þess að takast á við hækkandi verðbólgu. Kynnti ríkisstjórnin í því samhengi 27 milljarða aðhaldsaðgerðir í rekstri hins opinbera til að draga úr þenslu og verðbólguþrýstingi. Stjórnvöld telja afar mikilvægt að gera allt sem í þeirra valdi stendur til að sporna við verðbólgu. Samkeppniseftirlitið hefur meðal annars hafið upplýsingaöflun um þróun verðlags á helstu mörkuðum, til að meta hvort verðlagshækkanir kunni að stafa af ónægu samkeppnislegu aðhaldi eða óeðlilegum hvötum. Sérstök áhersla er lögð á dagvörumarkað, eldsneytismarkað og byggingarvörumarkað. Það gerir Samkeppniseftirlitinu auðveldara um vik að greina óhagstæð ytri áhrif á verðþróun eða greina hvort verðhækkanir kunni að stafa af mögulegum samkeppnisbresti á viðkomandi mörkuðum. Að auki hefur verið skipaður vinnuhópur til að greina gjaldtöku og arðsemi bankanna. Stór hluti af útgjöldum heimilanna rennur til bankanna, í formi afborgana af húsnæðis-, bíla- og neyslulánum auk vaxta og þjónustugjalda. Samsetning þessara gjalda er oft flókin, sem gerir samanburð erfiðan fyrir neytendur. Því tel ég brýnt að hlutur þessara þátta verði skoðaður ofan í kjölinn, með vísan til samkeppnisþátta og hagsmuna neytenda. Markmiðið er að kanna hvort íslensk heimili greiði meira fyrir almenna viðskiptabankaþjónustu en heimili í hinum norrænu ríkjunum. Það er verk að vinna til að ná tökum á verðbólgu, því að tekjulægstu heimilin og þjóðirnar fara iðulega verst út úr mikilli verðbólgu.
Bjart handan sjóndeildarhringsins
Þrátt fyrir að blikur séu á lofti í hagkerfinu er full ástæða til bjartsýni. Efnahagsumsvif hafa tekið vel við sér eftir farsóttina. Hagvöxtur er um 5%, útflutningsgreinar sterkar sem styðja við gjaldmiðilinn og gjaldeyrisforði sem nemur um 25% af landsframleiðslu. Að auki er gert ráð fyrir að aðhaldssamri peningastefna og ríkisfjármál muni leiða til þess að á næsta ári lækki verðbólgan. Í nágrannalöndunum er mikill ótti við að fram undan sé tímabil samspils stöðnunar og verðbólgu (e. stagflation), en engin merki eru uppi um slíka stöðnun í okkar hagkerfi. Nokkrir veigamiklir þættir ættu einnig að vinna með efnahagskerfinu.
Í fyrsta lagi eru heildarskuldir ríkissjóðs rúmlega 40% af landsframleiðslu, en til samanburðar eru skuldir Þýskalands um 60% og Ítalíu um 140%. Áætlað er að skuldahlutfall ríkissjóðs verði komið í 33,4% í árslok 2023. Erlendar skuldir ríkissjóðs eru mjög lágar og auk þess er hrein erlend staða þjóðarbúsins með allra besta móti í ljósi mikilla eigna hagkerfisins í útlöndum. Í öðru lagi er Ísland með sjálfstæða peningastefnu sem þýðir að við getum hreyft stýrivexti hraðar en mörg önnur ríki og sér í lagi í samanburði við þau sem eru aðilar að myntbandalagi Evrópu. Þess má geta að verðbólga innan einstakra ríkja bandalagsins nemur allt að 20%. Ítalía greiðir 1,9 prósentustigum meira en Þýskaland í vöxtum af láni til tíu ára, nærri tvöfalt meira en sem nemur álaginu í ársbyrjun 2021! Ljóst er að sama vaxtastefnan á ekki við öll ríki Evrópusambandsins og munu þau skuldsettustu geta lent í verulegum erfiðleikum. Í þriðja lagi, vegna góðs gengis útflutningsgreinanna hefur gjaldmiðillinn okkar staðist ágjöfina sem felst í óvissunni. Í fjórða lagi er Ísland stórframleiðandi á þeim vörum sem vöntun er á; annars vegar matvælum og hins vegar orku. Sökum þessa er verðbólgan minni en ella væri. Að lokum, þá hefur hagstjórnin verið sveigjanleg undanfarið og verið í aðstöðu til að nýta ríkisfjármálin til að styðja við hagkerfið á farsóttartímum en draga nú úr þátttöku þess í útgjöldum og fjárfestingum til að halda aftur af verðbólgunni.
Efnahagsstjórninni næstu misseri má líkja við stýra skipi í ölduróti. Þrátt fyrir að skyggnið geti verið slæmt, þá skipir mestu máli í hagstjórninni að huga vel að grunninnviðum og gera það sem þarf. Ríkisstjórnin hefur sýnt það í verki í gegnum þann ólgusjó sem farsóttin var að hún gat farsællega siglt á milli skers og báru. Næstu aðgerðir í efnahagsstjórninni munu allar miða að því að ná utan um verðbólguvæntingar og ef allir ákveða að taka þátt í þeirri vegferð, þá mun okkur farnast vel.
Lilja Dögg Alfreðsdóttir, viðskiptaráðherra og varaformaður Framsóknar.
Greinin birtist fyrst á mbl.is 2. júlí 2022.
