Samkvæmt hagspá Alþjóðagjaldeyrissjóðsins sem birtist í síðustu viku er spáð að verulega hægi á hagvexti í kjölfar árásarstríðsins í Úkraínu og af sömu ástæðum jafnframt spáð að enn muni bætast í verðbólgu miðað við fyrri spá frá því í janúar sl. Ein stærsta efnahagsáskorunin sem alþjóðahagkerfið hefur staðið frammi fyrir um árabil er einmitt verðbólga og þær aðgerðir sem verður að ráðast í til að ná tökum á henni. Það á ekki að koma á óvart að gert sé ráð fyrir um 7% verðbólgu meðal iðnvæddra ríkja í ljósi þess að peningamagn í umferð jókst verulega í kjölfar alþjóðlegu fjármálakreppunnar 2008-2009. Ásamt því var ráðist í umfangsmiklinn ríkisstuðning vegna Covid-19-faraldursins á heimsvísu. Áskorunin fram undan verður að ná tökum á verðbólgunni með skynsamlegri hagstjórn án þess að það bíti frekar á hagvexti, en til þess þarf samstillt átak.
Verðbólgan á heimsvísu
Verðbólga í Bandaríkjunum mældist í mars 8,5% á ársgrundvelli og hefur ekki verið hærri í rúm 40 ár. Á síðustu vikum hefur verðbólga enn aukist með hækkandi verði á olíu, málmum og matvælum og enn frekari hnökrum á alþjóðlegum birgðakeðjum. Ofan á þetta bætist skortur á vinnuafli. Óvíst er þó að verðbólgan haldi áfram að hækka á ársgrundvelli, en hins vegar eru kjöraðstæður fyrir verðbólgu að ná fótfestu. Raunvextir seðlabanka Bandaríkjanna eru neikvæðir, ríkisfjármál ekki nægilega aðhaldssöm og trúverðugleiki peningastefnu hefur greinilega beðið hnekki. Hætta er á að kaupmáttur launa dragist saman vegna verðbólgu. Þessar aðstæður geta leitt til þess að neysla og fjárfestingar dragist saman í Bandaríkjunum og eru það mjög neikvæðar fréttir fyrir heimshagkerfið, því eins og sagt er að ef bandaríska hagkerfið hóstar – þá fær heimshagkerfið kvef. Svipuð staða er uppi beggja vegna Atlantsála. Horfurnar í Evrópu hafa jafnframt dökknað eftir að stríðið í Úkraínu braust út, verðbólga þar er einnig í hæstu hæðum og stærsta hagkerfið þeirra, Þýskaland, er áfram háð Rússlandi með orkuöflun. Slík óvissa, og þær hækkanir sem eru að eiga sér stað á orku og matvælum, veldur því að væntingar neytenda þar hafa versnað hratt. Hagvöxtur í Kína mældist 4,8% á fyrsta ársfjórðungi og enn hefur hægt á efnahagsbatanum í Kína vegna Covid-19. Óljóst er hvenær hjarðónæmi mun myndast í því landi sem stundum er kallað verksmiðja heimsins. Þetta ástand mun leiða til þess að við sjáum frekari rof á birgðakeðjum. Reynslan kennir okkur að verðbólga bitnar helst á þeim sem síst skyldi. Hætta er á að fjármagnsstraumar sem hafa legið til nýmarkaðsríkja snúist við og hækkun matvæla er jafnframt mikið áhyggjuefni meðal nýmarkaðs- og þróunarríkja.
Ísland og horfurnar
Ísland er mjög opið hagkerfi og nátengt hagkerfi nágrannaþjóða og getur okkar hagkerfi smitast af efnahagsáföllum ekki síður en af farsóttum. Nokkur óvissa ríkir hins vegar um áhrif versnandi horfa í heimsbúskapnum á Ísland. Ljóst er þó að aukin óvissa og verðbólga kunna að draga úr ferðavilja, hins vegar benda þær upplýsingar sem við höfum undir höndum til að ferðasumarið 2022 verði gjöfult. Horfurnar fyrir aðrar lykilútflutningsafurðir eru góðar, þar á meðal sjávarútveg, álframleiðslu og hugverkaiðnað. Samkvæmt fjármálastöðugleikamati Seðlabanka Íslands er staða fjármálakerfisins góð. Það dró úr vanskilum lána árið 2021 í bankakerfinu, bæði hjá fyrirtækjum og heimilum. Einnig hefur hægt á skuldavexti heimila undanfarna mánuði.
Verðbólgan mun samt áfram verða hagkerfinu snúin og því afar brýnt að öll hagstjórnin rói á sömu mið. Búast má við að innflutt verðbólga hafi áhrif og mögulega munu vaxtabreytingar hafa áhrif á miklar eignir þjóðarinnar erlendis. Ríkisfjármálin þurfa að verða aðhaldssöm og peningastefnan þarf jákvæða raunvexti til lengri tíma séð ekki síður en aðrir seðlabankar um víða veröld. Ein helsta uppspretta verðbólgu á Íslandi undanfarin misseri hefur þó verið íbúðamarkaðurinn og gott dæmi um það er að auglýstum íbúðum til sölu á höfuðborgarsvæðinu hafði fækkað um nærri 69% frá því í árslok 2019 og ekki verið jafn fáar frá því að byrjað var að safna gögnunum árið 2006! Það er auðvitað þyngra en tárum taki að borgarskipulagið hafi ekki tekið á þessum vanda. Niðurstaðan er sú að þessi þróun kemur langsamlega verst niður á ungu fólki sem er að kaupa í fyrsta sinn.
Aðgerðir sem draga úr verðbólgu
Stærsta verkefnið fram undan er að ná tökum á verðbólgunni. Seðlabanki Íslands hefur verið skýr í sinni afstöðu og hóf vaxtarhækkunarferlið einna fyrstur allra seðlabanka þróaðra ríkja. Bankinn þarf að gera allt sem í hans valdi stendur til að væntingastjórnin sé skýr og einbeita sér að því að verðbólgan hörfi. Ljóst er að ríkisfjármálin þurfa jafnframt að vera aðhaldssöm til að styðja við peningastefnuna ásamt því sem vinnumarkaðurinn verður að taka tillit til aðstæðna. Markmiðið er að draga jafnt og þétt úr afkomuhalla og stöðva hækkun skulda hins opinbera í hlutfalli af landsframleiðslu eigi síðar en árið 2026. Þessi skýra sýn fer einnig saman með því að ríkissjóður styðji við þau heimili sem eru í mestri þörf. Vera kann að flýta þurfi aðgerðum sem miða að því að fjármálakerfið spili með, svo sem með sveiflujöfnunaraukanum sem á að taka gildi í september nk. og endurskoðun á gildi eiginfjáraukans.
Staðan í efnahagsmálum er sannarlega vandasöm, því seðlabankar heimsins mega ekki stíga það fast á bremsurnar að þeir framkalli efnahagskreppu, sérstaklega í ljósi þess að heimsbúskapurinn var rétt að ná sér eftir farsóttina. Þrátt fyrir efnahagsáskoranir í fyrirsjáanlegri framtíð býr íslenska hagkerfið yfir miklum viðnámsþrótti. Staða ríkissjóðs er sterk, hreinar erlendar eignir þjóðarbúsins hafa aldrei verið meiri, fjárhagsstaða fyrirtækja og heimila er góð, útflutningsatvinnuvegir eru þróttmiklir, þ.e.a.s. sjávarútvegur, orku- og hugverkaiðnaður. Ferðaþjónustan er einnig að koma mjög sterk inn. Að auki höfum við sjálfstæða peningastefnu og svigrúmið til aðgerða er mun meira en þeirra ríkja sem tilheyra evrusvæðinu og skuldastaða þjóðarinnar og vaxtarhorfur betri en yfirleitt gengur og gerist á því svæði.
Þeir sem komnir eru fram yfir miðjan aldur og muna verðbólgutímann vilja ekki hverfa aftur til þess tíma þegar verðbólgudraugurinn ógnaði lífskjörum ár eftir ár. Með samstilltu átaki getum við komið í veg fyrir að hagstjórnarmistök fyrri áratuga séu endurtekin og viðhaldið stöðugleika.
Lilja Dögg Alfreðsdóttir, menningar- og viðskiptaráðherra.
Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 29. apríl 2022.
