Tag: Lilja Dögg Alfreðsdóttir

Mikilvægasta fjárlagafrumvarp þessarar ríkisstjórnar var kynnt í gær. Framganga fjármála- og efnahagsráðherra bar þess merki að hann væri búinn að ná tökum á ríkisfjármálunum og þess mæti vænta að verðbólguvæntingar myndu lækka í kjölfarið. Hins vegar þegar rýnt er í frumvarpið þá vekur það undrun að meiri metnaður skuli ekki hafa ráðið för og að hallalaus ríkisfjármál hafi ekki litið dagsins ljós. Allar forsendur eru fyrir hendi og áföll síðustu ára að baki. Í slíku efnahagsumhverfi hefði verið eðlilegt að fjárlagafrumvarpið 2026 sýndi meiri festu.

Mikil tekjuaukning verður á árinu 2025 eða um 80 ma.kr. Af einstökum sköttum er mesta breytingin í virðisaukaskatti, eða um 20 ma.kr. Gert er ráð fyrir að tekjur af fjármagnstekjuskatti hækki ásamt vaxtatekjum. Áætlaðar arðgreiðslur ríkisfyrirtækja eru einnig töluvert hærri. Stærstur hluti af þessari jákvæðu þróun er sú áhersla sem fyrri ríkisstjórn lagði á verðmætasköpun. Þessu ber að fagna. Því hefði hiklaust verið hægt að ná hallalausum fjárlögum árið 2026. Hins vegar ákveður ríkisstjórnin að almenna aðhaldskrafan sé 1% á stofnanir hins opinbera en hún nær ekki til heilbrigðis- og öldrunarstofnana, skóla og löggæslu. Fljótt á litið nemur heildaraðhaldið um 15 ma.kr. og er mun lægra hlutfallslega en á milli áranna 2024 og 2025.

Megináherslur ríkisstjórnarinnar birtast skýrt í frumvarpi til fjárlaga. Í samanburði milli samþykktra fjárlaga 2025 og frumvarpsins fyrir 2026 má sjá að ákveðin málefnasvið fá verulega aukið vægi. Hlutfallslega hækkar fjárveiting til utanríkismála mest eða um 17% og langt umfram verðbólgumarkmið. Næstmesta hækkunin er til örorkumála og málefna fatlaðs fólks eða um 15%. Samtals nemur aukningin til þessara málaflokka mun meiru en aðhaldsaðgerðirnar. Aukningin til utanríkismála og örorkumála nemur um 25 ma.kr. meðan aðhaldsaðgerðir nema 15,1 ma.kr.

Þetta fjárlagafrumvarp mun ekki ná niður verðbólguvæntingum, sem er lykilatriði í því að Seðlabankinn geti lækkað stýrivexti. Meira þarf til á þessum tímapunkti. Ef fjárlögin hefðu beinst að því að örva framboð á húsnæði og skila hallalausum fjárlögum hefði skapast sterkari grundvöllur fyrir lægri verðbólgu og verðbólguvæntingar lækkað.

Miklar væntingar voru bundnar við fjárlagafrumvarpið 2026. Eftir tímabil erfiðra áfalla í efnahagsmálum á borð við heimsfaraldurinn og jarðhræringar á Reykjanesi var ég þess fullviss að fjármála- og efnahagsráðherra myndi nota tækifærið og skila hallalausum ríkisfjármálum, sérstaklega þegar tekjuaukinn nemur 80 ma.kr. Er þetta virkilega planið?

Lilja Dögg Alfreðsdóttir, varaformaður Framsóknar og fv. viðskiptaráðherra.

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 9. september 2025.

Þegar hin sam­eig­in­lega mynt, evr­an, var tek­in upp árið 1999 gerðu hug­mynda­fræðing­ar henn­ar sér í hug­ar­lund að hún myndi stuðla að aukn­um hag­vexti og vel­sæld fyr­ir álf­una.

Rúm­um 25 árum seinna hef­ur evr­an ekki skilað þeim ár­angri sem von­ir stóðu til. Nicholas Kaldor, hag­fræðing­ur við Cambridge-há­skóla, kom strax með gagn­rýni á hug­mynd­ir um sam­eig­in­lega mynt í mars árið 1971. Kaldor sagði þá að leiðtog­ar Evr­ópu væru að stór­lega van­meta efna­hags­leg áhrif þess að taka upp sam­eig­in­lega mynt og sagði að ef þetta ætti að tak­ast, þá þyrftu efna­hags­lega sterk­ari ríki að fjár­magna þau sem stæðu verr meira og minna til fram­búðar. Hann varaði jafn­framt við því að hin sam­eig­in­lega mynt myndi sundra Evr­ópu­bú­um, og minnt­ist á fræg orð for­seta Banda­ríkj­anna, Abra­hams Lincolns, um að: „Hús sem er klofið gegn sjálfu sér get­ur ekki staðið.“

Kaldor hef­ur að mínu mati rétt fyr­ir sér. Ef hin sam­eig­in­lega mynt á að skila þeim ár­angri sem upp­hafs­menn henn­ar vildu, þá þarf að setja á lagg­irn­ar sam­eig­in­leg­an rík­is­sjóð evru­ríkj­anna, sem hef­ur sams kon­ar hlut­verk og rík­is­sjóður Banda­ríkj­anna. Eins og staða er í dag, þá nema sam­eig­in­leg fjár­lög ESB-ríkj­anna um 1% af lands­fram­leiðslu þeirra, meðan um­fang rík­is­sjóðs Banda­ríkj­anna er um 20%. Rík­is­sjóður Banda­ríkj­anna hef­ur það hlut­verk meðal ann­ars að sjá um skatt­heimtu, móta efna­hags­stefnu fyr­ir al­ríkið, styðja við fá­tæk­ari fylki lands­ins og fjár­magna her­inn. Veg­ferð fylg­is­manna evr­unn­ar og aðild­arsinna er að mynda svipað ríkja­sam­band, líkt og Banda­rík­in. Mario Drag­hi, fyrr­ver­andi seðlabanka­stjóri, sagði á dög­un­um að til að Evr­ópa gæti brugðist við þeim efna­hags­legu áskor­un­um sem blasa við henni, þá þurfi ESB að koma fram meira eins og eitt ríki.

Ef við lít­um á þau ríki sem vegn­ar einna best í Evr­ópu um þess­ar mund­ir, þá eru það ríki sem hafa sinn eig­in gjald­miðil. Þetta eru ríki á borð við Sviss, Ísland og Nor­eg. Megin­á­stæða þess að marg­ir hag­fræðing­ar vara við sam­eig­in­leg­um gjald­miðli á borð við evru fyr­ir Ísland og Nor­eg er sú staðreynd að hagsveifl­ur þess­ara ríkja eru ekki í takt við evru­rík­in. Þannig tek­ur hag­stjórn­in ekki mið af þeirri efna­hags­legri stöðu sem þau ríki búa við.

Íslandi hef­ur vegnað vel og séð mik­il um­skipti á vel­sæld þjóðar­inn­ar og lands­fram­leiðsla vaxið mikið. Þegar Norðmenn höfnuðu aðild að ESB árið 1994, þá voru það efna­hags­leg­ir hags­mun­ir þjóðar­inn­ar sem réðu mestu. Efna­hags­leg grein­ing á sín­um tíma leiddi í ljós að Norðmenn myndu greiða mun meira til ESB en þjóðin fengi í staðinn. Reikn­ing­ur­inn hef­ur hækkað veru­lega síðan þá. Það ná­kvæm­lega sama á við í til­felli Íslands og því eig­um við áfram að vera í EES-sam­starfi en ekki fara í Evr­ópu­sam­bandið.

Lilja Dögg Alfreðsdóttir, vara­formaður Fram­sókn­ar og fv. viðskiptaráðherra.

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 2. september 2025.

All­ar þjóðir heims eru í óðaönn að und­ir­búa sig und­ir gjör­breytt lands­lag efna­hags­mála með til­komu gervi­greind­ar. Leiðandi ríki á þess­um vett­vangi eru Banda­rík­in, Kína og Bret­land. For­ystu­fólk hjá Evr­ópu­sam­band­inu hef­ur haft mikl­ar áhyggj­ur af því að sam­bandið væri að drag­ast aft­ur úr í tæknikapp­hlaup­inu. Þess vegna var fyrr­ver­andi seðlabanka­stjóri Evr­ópska seðlabank­ans, Mario Drag­hi, feng­inn til að gera út­tekt á sam­keppn­is­hæfni álf­unn­ar. Fram kom í út­tekt Drag­his að á sviði tækni og ný­sköp­un­ar væri bilið milli Evr­ópu og Banda­ríkj­anna orðið sér­stak­lega áber­andi. Aðeins fjög­ur af 50 stærstu tæknifyr­ir­tækj­um heims eru evr­ópsk. Ekk­ert fyr­ir­tæki sem stofnað hef­ur verið á síðustu 50 árum og starfað í Evr­ópu hef­ur náð yfir 100 millj­arða evra markaðsvirði. Árið 2021 fjár­festu evr­ópsk fyr­ir­tæki um 270 millj­örðum evra minna í rann­sókn­um og þróun en banda­rísk fyr­ir­tæki. Vand­inn að mati Drag­his er ekki skort­ur á frum­kvöðlum eða getu inn­an Evr­ópu­sam­bands­ins held­ur frem­ur að innri markaður­inn sé ekki nægi­lega sam­keppn­is­hæf­ur. Nefn­ir hann nokkra þætti máli sínu til stuðnings. Í fyrsta lagi er orku­kostnaður þre­falt hærri hjá ríkj­um ESB en í Banda­ríkj­un­um og Kína. Í öðru lagi er skort­ur á fjár­fest­ingu í ný­sköp­un og tækni. Á ár­un­um 2008-2021 fluttu nærri 30 pró­sent evr­ópskra sprota­fyr­ir­tækja höfuðstöðvar sín­ar til Banda­ríkj­anna vegna þessa. Í þriðja lagi hef­ur mik­ill fjöldi af­bragðsnem­enda haldið til Banda­ríkj­anna og stofnað þar fyr­ir­tæki. Hag­kerfi Evr­ópu­sam­bands­ins hef­ur því orðið fyr­ir ákveðnum spekileka. Vöxt­ur fram­leiðni í Evr­ópu hef­ur því ekki verið eins mik­ill og von­ir stóðu til.

Á sama tíma hafa orðið al­gjör um­skipti í há­tækni- og hug­verkaiðnaði á Íslandi. Útflutn­ings­tekj­urn­ar nema 17% af heild­ar­út­flutn­ingi og hafa vaxið um 190% á tíu árum. Stjórn­völd mörkuðu afar skýra stefnu í þess­um mál­um og unnu þétt með at­vinnu­líf­inu. Fjár­fest­ing­ar í ný­sköp­un juk­ust mikið með bein­um stuðningi og skattafrá­drætti. Ísland er vegna þessa mun bet­ur í stakk búið til að tak­ast á við þær miklu breyt­ing­ar sem við stönd­um frammi fyr­ir í tækni og gervi­greind.

Ísland þarf ekki að ger­ast aðili að Evr­ópu­sam­band­inu til þess að vaxa og dafna. Eyðum tím­an­um frek­ar í að gera Ísland sam­keppn­is­hæf­ara. Leiðandi fyr­ir­tæki í gervi­greind hafa í aukn­um mæli sýnt Íslandi áhuga vegna hag­felldra skil­yrða fyr­ir gagna­ver. Við eig­um að sækja fram og nýta okk­ur hag­stætt orku­verð og góða legu lands­ins. Tími er tak­mörkuð auðlind og því mik­il­vægt að hann sé nýtt­ur vel. Í þeirri óvissu sem rík­ir í alþjóðaviðskipt­um er afar brýnt að sú leið sem Ísland vel­ur sé vel vörðuð. Ákvarðanir í ut­an­rík­is­mál­um þurfa að byggj­ast á staðreynd­um en ekki ósk­hyggju um ver­öld sem aldrei varð.

Lilja Dögg Alfreðsdóttir, vara­formaður Fram­sókn­ar og fv. viðskiptaráðherra.

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 26. ágúst 2025.

Staða efna­hags­mála í sum­ar­lok ein­kenn­ist af mik­illi óvissu og stór­um áskor­un­um. Í fyrsta lagi hef­ur verðbólga ekki lækkað eins og von­ir stóðu til. Í öðru lagi hef­ur um­hverfi ut­an­rík­is­viðskipta versnað veru­lega, sem dreg­ur úr sam­keppn­is­hæfni. Að lok­um skort­ir skýra og gagn­sæja stefnu í rík­is­fjár­mál­um.

Verðbólga mæl­ist 4% á árs­grund­velli og hækk­an­ir mæl­ast á breiðum efna­hags­leg­um grunni. Á sama tíma hef­ur ávöxt­un­ar­krafa verðtryggðra rík­is­skulda­bréfa til lengri tíma hækkað um­tals­vert. Vænt­ing­ar markaðar­ins um þróun verðbólgu og raun­vaxta til lengri tíma hafa einnig auk­ist. Þetta þýðir að vext­ir til heim­il­anna verða einnig hærri til lengri tíma, þar sem fjár­mögn­un­ar­kostnaður rík­is­ins er grunn­ur að verðlagn­ingu alls kerf­is­ins. Þótt styrk­ing krón­unn­ar ætti að vega á móti verðbólguþrýst­ingi hef­ur sterk­ara gengi ekki enn skilað sér til al­menn­ings. Margt bend­ir til þess að krón­an geti veikst í haust vegna auk­ins viðskipta­halla og mik­ill­ar óvissu á alþjóðamörkuðum.

Óviss­an hef­ur sjald­an verið meiri í alþjóðahag­kerf­inu. Tolla­stríðið sem nú geis­ar í alþjóðaviðskipt­um er án for­dæma. Fyr­ir­séð var að banda­rísk stjórn­völd myndu hefja tíma­bil ný-kaupauðgis­stefnu, sem fel­ur í sér að auka út­flutn­ing Banda­ríkj­anna, draga úr inn­flutn­ingi og hækka tolla til að auka tekj­ur rík­is­sjóðs. Hér er um nýja efna­hags­stefnu að ræða, þar sem ut­an­rík­is­viðskipti eiga að koma með bein­um hætti að hag­stjórn í aukn­um mæli. Á sama tíma hef­ur for­seti Banda­ríkj­anna verið að styrkja laga­lega um­gjörð raf­mynta, og verður fróðlegt að fylgj­ast með sam­spili þess og hvort eft­ir­spurn auk­ist að nýju eft­ir banda­rísk­um rík­is­skulda­bréf­um. Mark­mið efna­hags­stefn­unn­ar er að minnka þrálát­an viðskipta­halla og auka fjár­fest­ing­ar inn­an­lands. Það sem hef­ur komið á óvart eru fyr­ir­hugaðir refsitoll­ar Evr­ópu­sam­bands­ins á fram­leiðslu kís­il­málma og að þeim skuli verða beitt gagn­vart EES-ríkj­um. Ólík­legt þykir að Evr­ópu­sam­bandið haldi sig við þessa stefnu til lengri tíma og virði ekki EES-samn­ing­inn. Mikið er í húfi fyr­ir þjóðarbúið að EES-samn­ing­ur­inn sé virt­ur.

Fyrsta fjár­laga­frum­varp rík­is­stjórn­ar­inn­ar verður kynnt í sept­em­ber. Rík­is­fjár­mála­áætl­un­in hef­ur verið samþykkt og þar er gert ráð fyr­ir auknu aðhaldi, en út­færsla þess hef­ur ekki verið kynnt og eyk­ur því óvissu. Vantað hef­ur upp á ákveðin gögn og fyr­ir­sjá­an­leik­inn því minnkað.

Efna­hags­stefna rík­is­stjórn­ar­inn­ar er óvissu­ferð. Brýnt er að for­gangsraða í þágu verðlags­stöðug­leika og hags­muna­gæslu fyr­ir land og þjóð. Allt stefn­ir í auk­inn viðskipta­halla ef rík­is­stjórn­in hug­ar ekki bet­ur að sam­keppn­is­hæfni og að efla ís­lenska fram­leiðslu. Efna­hags­leg­ar af­leiðing­ar eru þekkt­ar. Lífs­kjör þjóðar­inn­ar ráðast af því hvernig til tekst!

Lilja Dögg Alfreðsdóttir, vara­formaður Fram­sókn­ar og fv. viðskiptaráðherra.

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 12. ágúst 2025.

Guðný Jóns­dótt­ir langamma mín fædd­ist 5. ág­úst 1910 og því eru liðin 115 ár frá fæðingu henn­ar. Hún fædd­ist á Mel­um í Fljóts­dal og bjó þar fyrstu ævi­ár­in. For­eldr­ar henn­ar, Jón Mika­el­son og Arn­fríður Eðvalds­dótt­ir, reistu sér síðar bú á Una­ósi ásamt sex börn­um sín­um. Þegar langamma var tíu ára lést faðir henn­ar. Langamma var næ­stelst í hópi systkin­anna. Heim­ilið leyst­ist upp og börn­in voru send hvert í sína átt. Móðir henn­ar tók eitt barn­anna með sér, og langamma tók yngsta bróður sinn með sér í vinnu­mennsku og sá fyr­ir hon­um.

Snemma var hún far­in að axla ábyrgð, og sagt var að hún hefði ekki aðeins hlúð að yngsta bróður sín­um, held­ur verið vak­in og sof­in yfir aðbúnaði hinna systkin­anna. Hrepp­ur­inn vildi styrkja hana til náms, en hún þurfti að hafna því vegna skyldna sinna, þá ekki nema tólf ára göm­ul.

Fljótt komu í ljós þeir eig­in­leik­ar sem ein­kenndu hana: sjálfs­bjarg­ar­viðleitn­in og hjálp­sem­in. Þeir urðu síðar marg­ir sem hún tók upp á arma sína og skaut skjóls­húsi yfir, skyld­ir og óskyld­ir. Ekki er ólík­legt að kröpp kjör í bernsku hafi gert lang­ömmu mína að þeirri fé­lags­hyggju­konu sem hún varð. Hún hafði mik­inn áhuga á stjórn­mál­um og skipaði sér í sveit með þeim sem börðust fyr­ir rétt­ind­um verka­fólks og annarra sem minna máttu sín í sam­fé­lag­inu. Á kreppu­ár­un­um voru síld­artunn­ur notaðar sem ræðustól­ar til að vekja at­hygli á rétt­ind­um verka­fólks. Langamma fór síðar meir út í veit­ing­a­rekst­ur. Hún keypti og rak mat­sölu um ára­bil í Aðalstræti 12. Sá rekst­ur gekk vel, enda var hún út­sjón­ar­söm. Mat­ur­inn þótti heim­il­is­leg­ur og meðal fastak­únna voru oft fá­tæk­ir skóla­pilt­ar og verka­menn. Marga þeirra annaðist hún eins og þeir væru úr henn­ar eig­in fjöl­skyldu.

Á aðfanga­dags­kvöld­um var mat­sal­an jafn­an opin og þá margt um mann­inn. Marg­ir áttu sín einu jól hjá lang­ömmu. Hún tók þátt í starfi fé­lags starfs­fólks á veit­inga­hús­um. Hún varð formaður þess árið 1956 og gegndi for­mennsku til 1962. Mat­sölustaðinn seldi hún árið 1966 og keypti þá jörðina Vatns­enda í Vill­inga­holts­hreppi. Þar stundaði hún bú­skap næstu árin af mikl­um mynd­ar­brag. Mjólk­ur­fram­leiðsla henn­ar þótti jafn­an til fyr­ir­mynd­ar og hlaut viður­kenn­ingu frá Mjólk­ur­búi Flóa­manna.

Fram­far­irn­ar sem orðið hafa á ís­lensku sam­fé­lagi frá þess­um tíma eru fá­heyrðar í hag­sögu þjóða. Tæki­fær­in eru gjör­ólík þeim sem voru við upp­haf síðustu ald­ar. Ég velti því oft fyr­ir mér, sem ráðherra, hvar lang­ömmu hefði þótt skór­inn helst kreppa. Ávallt kemst ég að sömu niður­stöðu: Staða mennta­kerf­is­ins. Við þurf­um að efla það áfram og veita öll­um börn­um tæki­færi til mennt­un­ar.

Krafta­verk­in í líf­inu eru mörg og mis­stór, og stund­um eru þau unn­in af ein­stak­ling­um sem lyfta björg­um. Langamma mín var slík kona og hetj­an mín.

Lilja Dögg Alfreðsdóttir, vara­formaður Fram­sókn­ar og fv. mennta­málaráðherra.

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 5. ágúst 2025.