Author: einar

Ingibjörg Isaksen, alþingismaður, hefur lagt fram tillögu til þingsályktunar um rannsókn á orsakaferli í aðdraganda sjálfsvíga og dauðsfalla vegna óhappaeitrana á Alþingi.

Tillögugreinin hljóðar þannig:

   „Alþingi ályktar að fela ríkisstjórninni að styðja rannsóknarverkefni sem starfshópur á vegum Lífsbrúar, miðstöðvar sjálfsvígsforvarna, hjá embætti landlæknis hefur sett af stað um orsakaferli sjálfsvíga og dauðsfalla vegna óhappaeitrana. Mikill skortur er á áreiðanlegum gögnum um þessi mál hér á landi til að byggja á í forvörnum og aðgerðaáætlunum. Afla skal nauðsynlegra gagna og uppsetning þeirra studd svo að rannsóknin skili árangri sem nýtist við að ná til einstaklinga í áhættuhópum og öðlast betri skilning á orsakaferli í aðdraganda sjálfsvíga og dauðsfalla vegna óhappaeitrana. Starfshópurinn skili skýrslu til ráðherra með viðeigandi tölfræði og tillögum að aðgerðum, bæði fyrirbyggjandi og sem nýtast í forvarnastarfi. Tryggja skal að hægt verði að skoða framangreindar breytur reglulega og á aðgengilegan hátt til að meta þróun mælanlegra áhættuþátta og árangur aðgerða. Í kjölfarið verði ákveðið hvort koma eigi á fót sambærilegum starfshópi eða rannsóknarnefnd innan stjórnsýslunnar.“

Markmið tillögunnar er að afla og setja upp nauðsynleg gögn þannig að unnt verði að greina áhættuhópa betur og skilja þá þætti sem móta aðdraganda dauðsfalla. Starfshópurinn myndi skila ráðherra ítarlegri skýrslu með tölfræði og tillögum um bæði fyrirbyggjandi aðgerðir og úrbætur í forvarnastarfi. Jafnframt er lagt til að mælanlegar breytur verði uppfærðar reglulega til að meta þróun áhættuþátta og árangur aðgerða. Í kjölfarið yrði metið hvort koma ætti á fót sambærilegum starfshópi eða rannsóknarnefnd til framtíðar innan stjórnsýslunnar.

Sjá nánar:  Tillaga til þingsályktunar um rannsókn á orsakaferli í aðdraganda sjálfsvíga og dauðsfalla vegna óhappaeitrana.

Eins er lagt til að ríkisstjórnin styðji rannsóknarverkefni starfshóps á vegum Lífsbrúar, miðstöðvar sjálfsvígsforvarna hjá embætti landlæknis, um orsakaferli í aðdraganda sjálfsvíga og dauðsfalla vegna óhappaeitrana. Í greinargerð segir að skortur sé á áreiðanlegum innlendum gögnum til að byggja á í forvörnum og aðgerðaáætlunum.

Byggir á vinnu sem þegar er hafin

Vinnuhópur á vegum Lífsbrúar var stofnaður á síðari hluta árs 2023 og vinnur að afturvirkri rannsókn á áhættuþáttum sjálfsvíga og andláta vegna óhappaeitrunar af völdum fíkniefna og/eða slævandi lyfja á árunum 2000-2022. Safnað er gögnum allt að tíu ár aftur í tímann, m.a. um lyfjaávísanir, komur og innlagnir á heilbrigðisstofnanir, greiningar, meðferðir og félagslega þætti. Upplýsingar um dánarorsakir, kyn og aldur koma úr dánarmeinaskrá embættis landlæknis.

Vegna þess hve gögnin eru dreifð á milli gagnagrunna þarf sérmenntaðan starfsmann til að samræma, hreinsa og setja þau upp áður en tölfræðiúrvinnsla hefst. Gagnauppsetning heilsu- og lýðfræðibreytna er áætluð allt að tólf mánuði og er gert ráð fyrir um einni milljón króna í mánaðarlaun fyrir sérhæfðan starfskraft.

Tölur benda til áskorana, en sveiflur eru miklar

Í greinargerð er bent á að sjálfsvíg séu fátíð í litlu samfélagi og sveiflur milli ára því miklar; jafnan er notast við fimm ára meðaltöl. Meðaltal tímabila frá aldamótum til 2023 sýnir 34-41 sjálfsvíg á ári og eru sjálfsvíg 3,5 sinnum algengari hjá körlum en konum. Tíðni var að meðaltali 17,8 á hverja 100 þúsund íbúa á árunum 2000-2019 en 14,6 á árunum 2020-2023. Tekið er fram að breytingarnar séu ekki tölfræðilega marktækar. Vísbendingar frá 2024 benda til aukningar.

Andlát vegna óhappaeitrana hafa hins vegar aukist verulega frá aldamótum og sérstaklega til og með 2021. Árin 2017-2021 létust að jafnaði 20 á ári vegna óhappaeitrana og jókst tíðni úr 2,3 í 7,6 á hverja 100 þúsund íbúa frá 2000-2006 til 2017-2021, einkum meðal karla. Um nær 65% slíkra dauðsfalla tengjast ópíóíðum og ofskynjunarlyfjum og fer fjöldinn vaxandi samkvæmt samantekt tillögunnar.

Markmiðið: hagnýt gögn fyrir markvissar aðgerðir

Flutningsmenn telja að kerfisbundin greining á áföllum, aðstæðum og breytingum í lífi fólks, t.d. brottfall úr skóla, atvinnumissi, sambandsslit, ástvinamissi, ofbeldi, einelti, afleiðingar slysa og vímuefnaneyslu, geti leitt í ljós sameiginlega þætti í aðdraganda sjálfsvíga og óhappaeitrana. Slík gögn nýtist bæði til að skilgreina nákvæmari áhættuhópa en felast í hefðbundnum lýðfræðibreytum og til að beina forvörnum og úrræðum markvisst að þeim sem mest þurfa á að halda.

Í greinargerð er einnig vísað til þjónustu sem þegar er til staðar, m.a. upplýsingasíma heilsugæslunnar (1700), hjálparsíma og netspjalls Rauða krossins (1717 / 1717.is), Píeta-samtakanna og þjónustu Landspítala, BUGL, SÁÁ, Sorgarmiðstöðvar og VIRK. Minnt er á að ný aðgerðaáætlun til að fækka sjálfsvígum 2025-2030 hafi verið samþykkt af heilbrigðisráðherra í febrúar og leggi áherslu á greiningu áhættuhópa.

Næstu skref

Verði tillagan samþykkt mun ríkisstjórnin tryggja Lífsbrú stuðning til að ljúka gagnavinnu og skýrslugerð með tillögum um forvarnir og fyrirbyggjandi aðgerðir. Að því loknu verður metið hvort festa eigi verkefnið í sessi með varanlegum starfshópi eða rannsóknarnefnd innan stjórnsýslunnar.

Halla Hrund Logadóttir, alþingismaður, hefur lagt fram tillögu til þingsályktunar um afmörkun á uppbyggingu vindorkuvera á Alþingi.

Tillögugreinin hljóðar þannig:

    „Alþingi ályktar að fela umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra að móta stefnu sem leggur grunn að afmörkun á uppbyggingu vindorkuvera á Íslandi í ljósi áhrifa þeirra á náttúru og vistkerfi. Í stefnunni skal koma fram skýr afmörkun landsvæða þar sem reisa má vindorkuver, hversu umfangsmikil þau megi vera á hverju svæði fyrir sig, hvaða markmið þau eigi að styðja, ásamt sjónarmiðum um eignarhald og áhrif á samfélagið. Stefnan skal leggja grunn að því að uppbygging vindorku sé unnin í skrefum á grunni varúðar og lærdóms með langtímahagsmuni þjóðarinnar í huga.“

Í ljósi vaxandi áhuga á nýtingu vindorku hér á landi er nauðsynlegt að móta skýrari ramma um hvar slík nýting sé heimil. Í stað þess að útiloka einstök svæði ætti að skilgreina þau svæði þar sem vindorkuverkefni eru leyfð, til að draga úr óvissu og forðast að stærstur hluti landsins verði opinn fyrir óskipulagðri uppbyggingu. Slík nálgun gæti dregið úr kapphlaupi um auðlindir og minnkað líkur á deilum í sveitum landsins.

Sjá nánar: Tillaga til þingsályktunar um afmörkun á uppbyggingu vindorkuvera

Hagkvæmni vindorkuverkefna þurfi að liggja fyrir strax í upphafi. Það krefst ítarlegra rannsókna á vindgæðum, fýsilegri stærð verkefna, aðgengi að flutningskerfi og kostnaði við tengingu við það. Einnig þarf að liggja fyrir raunhæf áætlun um jöfnunarorku, hvaðan hún kemur og hvernig hún verður tryggð.

„Nýr veruleiki“ í orkumálum

Í greinargerð segir að samanlagt afl vindorkuverkefna í skoðun hér á landi sé orðið meira en allt uppsett afl raforkukerfisins sem byggst hafi upp á áratugum. Meiri hluti verkefna sé í höndum einkaaðila á grundvelli Evrópureglna um samkeppni á raforkumarkaði og græna orku, án þess að ítarleg umræða hafi farið fram um breytt eignarhald á grunninnviðum. Flutningsmenn telja nauðsynlegt að tryggja að beinn arður af auðlindanýtingu renni áfram til samfélagsins, líkt og tíðkast hafi í orkumálum hingað til, nema settar verði skýrar reglur um annað.

Áhrif á náttúru og skipulag

Vindmyllur geti náð allt að 250 metra hæð og haft veruleg áhrif á landslag, hljóðvist og fuglalíf. Þar sem nýting vindorku sé ekki bundin við tiltekna staðsetningu, eins og við árfarvegi eða jarðhitasvæði, sé stór hluti landsins tæknilega opinn fyrir verkefnum. Skortur á framtíðarsýn hafi leitt til þess að tugir kosta séu komnir til skoðunar í rammaáætlun. Bent er á að samþykki landeigenda þurfi ekki að liggja fyrir áður en virkjunarkostir fara í umhverfismat, sem geti vakið ágreining.

Ekki hægt að „vísa í frjálsa samkeppni“

Hall Hrund leggur áherslu á að Evrópuréttarreglur taki ekki afstöðu til staðsetningar vindorku; það sé á ábyrgð hvers ríkis að marka stefnu. „Stjórnmálamenn geta ekki skýlt sér á bak við frjálsa samkeppni til að leyfa vindorkuverum að rísa hvar sem er,“ segir m.a. í greinargerðinni. Í stað þess að útiloka stök svæði verði að skilgreina hvar nýting sé leyfð og með hvaða skilyrðum.

Hagkvæmni, flutningskerfi og jöfnunarorka

Að mati Höllu Hrundar þarf að tryggja hagkvæmni frá upphafi með ítarlegum rannsóknum á vindgæðum, fýsilegri stærð verkefna, aðgengi að flutningskerfi og tengikostnaði, sem og raunhæfum áætlunum um jöfnunarorku. Lagt er til að byggja upp í skrefum á örfáum svæðum til að dreifa veðurfari og lágmarka sveiflur, „vindurinn blæs ekki alltaf á sama stað“.

Vindorka á hafi: leiga í stað afhendingar

Þá er hvatt til þess að ljúka regluverki um vindorku á hafi. Erlend orkufyrirtæki sýni þegar áhuga og mikilvægt sé að íslensk hafsvæði séu ekki framseld án endurgjalds, heldur leigð til afmarkaðs tíma líkt og þekkist víða.

Orkuskipti krefjast skýrra hvata

Vindorka er gjarnan sett í samhengi við orkuskipti og orkuöryggi, en flutningsmaður bendir á að raforka sé almennt seld á frjálsum markaði. Tryggja þurfi með lögum og sértækum hvötum að framleiðsla styðji tiltekin markmið stjórnvalda, t.d. orkuskipti eða aukið orkuöryggi á ákveðnum svæðum.

Skýr lagarammi í stað lagalegrar óvissu og átaka

Í tillögunni er lögð áhersla á skýran lagaramma strax í upphafi til að forðast lagalega óvissu og sársaukafullar deilur í samfélaginu. Ef rétt sé að málum staðið geti vindorka orðið mikilvæg viðbót við vatnsafl og jarðhita, sérstaklega yfir vetrartímann þegar lón eru undir álagi, án mikilla umhverfisáhrifa.

Stefán Vagn Stefánsson, alþingismaður, gerði stöðu lögreglunnar að umtalsefni í umræðum um störf þingsins og sagðist fagna 50 nýjum stöðugildum hjá lögreglunni en varaði við brottfalli úr stéttinni. Kallaði hann eftir markvissum aðgerðum um kjör, aðbúnað og lagaumhverfi.

„Ég vil byrja á því að fagna þeirri aukningu sem boðuð hefur verið í löggæslunni og þeim 50 nýju stöðugildum sem bætt hefur verið við,“ sagði Stefán Vagn og benti á að viðbæturnar hefðu þegar skilað sér að einhverju marki. „Vandamálið er hins vegar að þrátt fyrir viðbætur þá er brottfall úr stéttinni mjög mikið.“

„Ekki bæta á vatni í leka fötu“

Stefán Vagn sagði stóra verkefnið felast í því að stöðva brottfall reynslumikilla lögreglumanna. „Það er gott að fá nýtt fólk inn, það er nauðsynlegt, en að missa á sama tíma út reynslumikið fólk, jafnvel með áratugareynslu, er afleitt,“ sagði hann og bætti við að orsakir væru margvíslegar: álag, kjör, aðbúnaður, búnaður, starfsaðstæður, lagaumhverfi, vinnutími og áhætta í starfi.

„Það þjónar nefnilega takmörkuðum tilgangi að bæta á vatni í leka fötu. Við þurfum að einbeita okkur að því verkefni að stoppa í götin þannig að við förum að sjá raunverulega fjölgun lögreglumanna.“

Samráð lykilatriði

Að sögn Stefáns Vagns sé jákvætt að meginþættirnir sem valdi brotthvarfi séu „allt saman hlutir sem hægt er að laga og bæta“. Hann kallaði eftir markvissu samráði við Landssamband lögreglumanna, embætti hringinn í kringum landið, ríkislögreglustjóra og lögreglumenn sjálfa til að ná raunhæfum úrbótum.

„Við þurfum að vinna þetta í sameiningu til að tryggja stöðugleika og uppbyggingu í löggæslunni,“ sagði Stefán Vagn að lokum.

Sigurður Ingi Jóhannsson, alþingismaður og formaður Framsóknar, hefur lagt fram tillögu til þingsályktunar um óverðtryggð fasteignalán á föstum vöxtum til langs tíma á Alþingi.

Tillögugreinin hljóðar þannig:

Alþingi ályktar að fela fjármála- og efnahagsráðherra að vinna að aðgerðaáætlun sem miði að því að óverðtryggð fasteignalán á föstum vöxtum til langs tíma standi einstaklingum til boða. Ráðherra kynni Alþingi aðgerðaáætlunina eigi síðar en á vorþingi 2026.

Markmið tillögu þessarar er að tryggja að bankar geti boðið fasteignakaupendum hér á landi upp á óverðtryggð lán á föstum vöxtum til langs tíma.

Sjá nánar: Óverðtryggð fasteignalán á föstum vöxtum til langs tíma

„Íslenskir bankar eru of smáir til að eiga þess kost að bjóða fram slíka fjármálaþjónustu, þar sem þeir eru að hluta bundnir af eigin fjármögnunarkjörum. Íslenska ríkið og lífeyrissjóðir eru að vissu leyti í yfirburðastöðu á íslenskum fjármálamarkaði og geta með einfaldari hætti og á hagstæðari kjörum haft aðgang að langtímafjármögnun.

Viðfangsefnið gengur út á að bankar geti fjármagnað húsnæðislán á óverðtryggðum vöxtum til lengri tíma en þeir bjóða upp á í dag. Með breyttum reglum og þróaðri fjármálamarkaði, til að mynda í gegnum vaxtaskiptasamninga, en það eru samningar þar sem aðilar skiptast á föstum og breytilegum vaxtagreiðslum af tilteknum höfuðstól yfir ákveðið tímabil, er hægt að auðvelda bönkum að bjóða upp á slík lán,“ segir í greinargerð með tillögunni.

Ávinningur af nýju fyrirkomulagi er margvíslegur:

• Í fyrsta lagi að íbúðarkaupendur geti fengið hagstæðari fasteignalán og verulega aukinn fyrirsjáanleika.
• Í öðru lagi, verði farin vaxtaskiptasamningsleið, má búast við að ríkissjóður geti lækkað vaxtakostnað sinn með því að færa vaxtagreiðslur sínar í meira mæli yfir í skammtímavexti, sem eru yfirleitt lægri en langtímavextir.
• Í þriðja lagi má gera ráð fyrir að verðtryggð lán heyri sögunni til ef óverðtryggð lán á föstum vöxtum til langs tíma standa fasteignakaupendum til boða.

Viðskiptablaðið: Vaxta­skipta­samnings­leið bæti lánskjör heimila og ríkis.

Þórarinn Ingi Pétursson, alþingismaður, fjallaði um vinnu við mótun nýrrar atvinnustefnu í ræðu sinni í störfum þingsins og lagði áherslu á mikilvægi þess að menntun, nýsköpun og byggðaþróun yrðu órjúfanlegur hluti þeirrar stefnumótunar.

Þórarinn Ingi sagði mótun nýrrar atvinnustefnu væri „grundvallaratriði fyrir framtíð þjóðarinnar og samkeppnishæfni atvinnulífsins“. Að hans mati sé bæði eðlilegt og nauðsynlegt að endurmeta reglulega áherslur í efnahagsmálum, þar sem þær hafi áhrif á „allt gangverk samfélagsins og lífsgæði fólks“.

Menntun í takt við þarfir atvinnulífs

Þórarinn Ingi lagði sérstaka áherslu á að tengja menntun og færniþróun betur við þarfir atvinnulífsins. „Við þurfum að tengja betur nám og færniþróun við þarfir atvinnulífsins,“ sagði hann og nefndi hann að slíkt hefði áhrif á margvíslega þætti samfélagsins, þar á meðal innflutning vinnuafls, húsnæðismarkað.

Nýsköpun, frumkvöðlastarf og byggðir

Þórarinn Ingi sagði að Framsókn styddi ferlið við mótun atvinnustefnu og hygðist leggja fram eigin hugmyndir með áherslu á nýsköpun, þróun landsbyggðarinnar, ábyrga matvælaframleiðslu og stuðning við ungt fólk sem vilji „skapa verðmæti og taka áhættu“. Hann vísaði jafnframt til hugmyndar sinnar um „nýjar rætur“, sem snýr að því að ríkið styðji við fólk sem er reiðubúið að takast á við áhættu til að skapa verðmæti á landsbyggðinni.

„Verkefni fyrir alla þjóðina“

„Þetta er verkefni fyrir alla þjóðina,“ sagði Þórarinn Ingi að lokum. „Með samvinnu, framtíðarsýn og jákvæðum hugmyndum getur mótun nýrrar atvinnustefnu orðið mikið framfaraskref fyrir land og þjóð.“

• Nýjar rætur – framtíð íslenskrar matvælaframleiðslu byrjar hér