Category: Fréttir

„Við búum svo vel á Íslandi að flest börn hafa það gott,“ sagði Halla Hrund Logadóttir, alþingismaður, í sérstakri umræðu á Alþingi á Alþjóðadegi barnsins. Hún sagði þó alvarleg mein leynast undir yfirborðinu og nefndi sérstaklega vímuefnanotkun ungmenna, slæma stöðu drengja í námi, kynbundið ofbeldi og áhrif símanotkunar og samfélagsmiðla á börn.

Halla Hrund vísaði í nýlegt dæmi af tveimur 14 ára drengjum sem fóru í meðferð til Suður-Afríku vegna alvarlegs vímuefnavanda. Mæður drengjanna hafi lýst úrræðaleysi hér á landi og þurft að leita lausna erlendis á miklum kostnaði. Sagði hún óásættanlegt að foreldrar í slíkri stöðu standi ein uppi með reikninginn.

„Við verðum að láta fjármagn fylgja barni óháð því hvar meðferð fer fram. Við myndum ekki mismuna í öðrum veikindum,“ sagði hún og spurði mennta- og barnamálaráðherra hvort hann væri sammála því að tryggja að fjármunir fylgi börnum í meðferð vegna fíknivanda, líkt og í öðrum alvarlegum veikindum.

Alvarleg staða drengja í námi

Halla Hrund lagði mikla áherslu á stöðu drengja í skólakerfinu. Hún benti á að samkvæmt PISA-rannsókninni 2022 geti um 47% drengja ekki lesið sér til gagns við lok 10. bekkjar og að þriðjungur nái ekki grunnviðmiðum í stærðfræði og náttúruvísindum.

Hún spurði hvort bakgrunnur og félagslegar aðstæður nemenda hefðu verið greindar nægilega í tengslum við þessa þróun, meðal annars í ljósi aukins fjölda innflytjenda í skólakerfinu.

„Hér verðum við að kafa á dýptina svo við getum tekið góðar ákvarðanir og skilið hver er rót vandans.“

Halla Hrund spurði jafnframt hvort gripið hefði verið til sértækra aðgerða í kennaranámi og kennslu, í ljósi stöðunnar. Hún minnti á að brottfall drengja úr framhaldsskólum væri mest á Íslandi í Evrópu og að einungis um þriðjungur nýnema í háskóla væru drengir.

„Við getum ekki látið drengi verða undir í samfélaginu okkar.“

Kynbundið ofbeldi gegn börnum

Þriðji málaflokkurinn sem Halla Hrund nefndi var ofbeldi, einkum kynbundið ofbeldi gegn börnum og ungmennum. Hún vísaði í gögn Barnaheilla og niðurstöður íslenskrar æskulýðsrannsóknar frá 2024 sem sýna alvarlega stöðu.

Samkvæmt þeim gögnum segja um 700 börn í 8.-10. bekk að annar unglingur hafi átt við þau kynferðisleg samskipti gegn vilja þeirra og um 250 börn að fullorðinn hafi haft við þau kynferðisleg samskipti gegn vilja þeirra. Samt sem áður komi aðeins hluti málanna til kasta lögreglu, þó hátt í tvö mál á viku séu tilkynnt.

Halla Hrund sagði þessar tölur sláandi og óskaði eftir því að ráðherra skýrði hvaða aðgerðir væru í gangi til að bregðast við kynbundnu ofbeldi gegn börnum.

Símanotkun, samfélagsmiðlar og markaðssetning að börnum

Halla Hrund sagði óhjákvæmilegt að ræða áhrif snjallsíma og samfélagsmiðla á degi barnsins, enda hafi áhrif þeirra á líðan og nám barna verið mikið til umræðu undanfarið. Of mikil notkun tengist m.a. kvíða, félagslegri einangrun og slakari námsárangri.

Hún sagði að lögð hefði verið fram þingsályktunartillögu um hækkun lágmarksaldurs fyrir samfélagsmiðla og skýrari skorður á markaðssetningu og auglýsingar sem beinast að börnum. Þá þyrfti að huga sérstaklega að ramma utan skólakerfisins, hvernig samfélagið í heild sinni passi upp á börn og ungmenni í stafrænu umhverfi.

Kallar eftir aðgerðum fyrir fötluð börn og börn með einhverfu

Halla Hrund minnti á að staða fatlaðra barna og barna með einhverfu þyrfti einnig að vera í forgangi. Hún sagði ekki nóg að ræða þessi mál ítrekað, koma yrði raunverulegum aðgerðum í framkvæmd og sameinast um þá forgangsröðun á Alþingi.

Hún lagði jafnframt áherslu á mikilvægi fyrstu áranna í lífi barna. Rannsóknir bendi til þess að meðganga og fyrstu 1.000 dagarnir hafi mikið að segja um það hvernig börnum vegni síðar á lífsleiðinni.

„Hverri krónu sem við fjárfestum í þessum málaflokki er vel varið,“ sagði Halla Hrund að lokum.

Sigurður Ingi Jóhannsson, alþingismaður og formaður Framsóknar, gerði í óundirbúnum fyrirspurnum á Alþingi að umtalsefni ákvörðun Evrópusambandsins um að setja verndartolla á járnblendi, meðal annars frá Íslandi, og varpaði fram hvort „þjóðir geti nýtt þennan varnagla í EES-samningnum og tekið til varna þegar áhrif innflutnings á innlenda framleiðslu þeirra eru óþarflega mikil“.

Hann gagnrýndi viðbrögð íslenskra stjórnvalda og spurði hvort ríkisstjórnin hefði nokkurn tímann verið með varaplan til að verja hagsmuni landsins. Ríkisstjórnin hefði virst gera sér vonir um að hægt yrði að snúa Evrópusambandinu af þeirri leið að setja verndartolla á járnblendi, en sú von hefði brugðist.

„Mig langar að eiga orðastað við hæstv. fjármálaráðherra, m.a. í ljósi þess sem gerðist hér fyrir nokkrum dögum er Evrópusambandið ákvað að setja verndartolla á járnblendi. Ríkisstjórnin virðist hafa haft þá trú að þau myndu geta snúið Evrópusambandsríkjunum. Ég spyr því þegar í ljós kemur að það tókst ekki: Var ekkert plan B? Hvernig hyggst ríkisstjórnin bregðast við núna?“

Sigurður Ingi rifjaði jafnframt upp að Ísland hefði gert sérstakan tollasamning við ESB um matvæli fyrir nokkrum árum, samning sem byggðist á forsendum sem hefðu gjörbreyst. Bretland hefði gengið úr Evrópusambandinu og tekið með sér sinn hluta samningsins, en ESB hafi ekki verið tilbúið til að endurskoða samninginn þrátt fyrir breyttar aðstæður.

Í ljósi þess, sagði hann, væri eðlilegt að spyrja hvort ekki væri tímabært að endurmeta stöðuna og nýta þann varnagli sem felist í EES-samningnum.

„Við höfum ekki getað nýtt okkur þær útflutningsheimildir sem fólust í þeim tollasamningi. Bretar gengu úr Evrópusambandinu og tóku með sér þann hluta. Evrópusambandið hefur hins vegar ekki verið tilbúið til að aðlaga samninginn að þessum breyttu forsendum. Það er líka ljóst að við getum augljóslega notað þau rök sem Evrópusambandið notar, að tollfrjáls innflutningur á matvælum frá Evrópusambandinu hafi umtalsverð áhrif á innlenda matvælaframleiðslu. Við þekkjum lífskjör sauðfjárbænda og alls konar aðra hluti,“ sagði hann.

Að mati Sigurðar Inga eru áhrif innflutnings á íslenska framleiðslu orðin slíkt að ekki sé lengur unnt að horfa fram hjá þeim.

Vill nota sama lagagrundvöll

Sigurður Ingi lagði áherslu á að Framsókn væri ekki að kalla eftir hefndaraðgerðum gagnvart ESB heldur eðlilegri hagsmunagæslu Íslands á sömu forsendum og Evrópusambandið gengi sjálft út frá.

„Nú var það ekki tillaga mín að við værum að svara í sömu mynt heldur værum við einfaldlega að nota sömu rök og Evrópusambandið notar, að það sé fullgilt og EES-samningurinn standi eftir sem áður og það sé bara eðlilegt að þjóðir geti nýtt þennan varnagla í EES-samningnum og tekið til varna þegar áhrif innflutnings á innlenda framleiðslu þeirra eru óþarflega mikil.“

Hann gagnrýndi jafnframt svör fjármálaráðherra og sagðist ekki sannfærður um að ráðherra hefði haft raunverulegt varaplan þegar fyrirséð var að aðgerðir ESB myndu ná fram að ganga.

„Við í Framsókn hyggjumst nú engu að síður, þó að viðbrögð ráðherrans séu frekar neikvæð og plan B hafi bara verið að reyna að fresta ákvörðun Evrópusambandsins nógu lengi – það plan B hljómar ekki mjög sannfærandi – leggja fram þingsályktunartillögu um þetta efni, að hækka tolla,“ sagði Sigurður Ingi.

Vill hækka tolla og lækka VSK til að verja heimilin

Sigurður Ingi sagði að annars vegar þyrfti að verja innlenda matvælaframleiðslu með hærri tollum, en hins vegar að vernda heimilin fyrir mögulegri verðhækkun með því að lækka tímabundið virðisaukaskatt á matvæli.

„Samhliða því, vegna þess að ég veit að fjármálaráðherra vill ná niður verðbólgunni, gæti auðvitað verið skynsamlegt að boða á sama tíma tímabundna lækkun á virðisaukaskatti á matvælum til að koma til móts við þá hækkun sem hugsanlega gæti orðið vegna hækkunar á tollum og þannig slá tvær flugur í einu höggi, koma til móts við tekjulág heimili og koma með alvörusleggju á verðbólguna. Bara gera eins og Svíar gerðu, tímabundna lækkun á virðisaukaskatti,“ sagði hann.

Halla Hrund Logadóttir, alþingismaður, fjallaði í störfum þingsins um innleiðingu orkulöggjafar Evrópusambandsins og mögulegar afleiðingar hennar fyrir orkuöryggi heimila og atvinnulífs. Hún sagði lykilhagsmuni Íslendinga í húfi og kallaði eftir skýrri pólitískri forystu í málinu.

Halla Hrund vísaði meðal annars til umræðu á haustfundi Landsvirkjunar þar sem spurt hafi verið hvort fyrirtækinu sé heimilt að halda eftir orku fyrir heimili ef aðrir aðilar, til dæmis aðilar í rafmyntagröftum, séu tilbúnir að greiða hærra verð.

„Í huga okkar flestra er svarið við þessari spurningu vonandi já,“ sagði hún, en benti á að ekki væri skýrt kveðið á um slíkt í lögum eftir innleiðingu orkupakka Evrópusambandsins.

Halla Hrund minnti á að sögulega hefði orkumarkaður á Íslandi verið tvískiptur; annars vegar heimili og fyrirtæki landsins og hins vegar stóriðja. Sú nálgun hafi tryggt öfluga umgjörð raforkumála og fyrirsjáanleika fyrir bæði almenning og stórnotendur. Að hennar mati grefur innleiðing orkupakka, með áherslu á „fullkomið markaðsfyrirkomulag“, undan þessari stöðu.

Halla Hrund sagði að óvissa um framtíarfyrirkomulag orkumarkaðar snerti bæði heimili og iðnað sem reiði sig á langtímasamninga og stöðugleika, en ekki sveiflukenndan orkumarkað. „Það er lykilhagsmunamál, bæði fyrir almenning í landinu og fyrir samkeppnishæfni iðnaðar,“ sagði hún.

Hún gagnrýndi einnig ábendingar Samkeppniseftirlitsins um að stóriðja geti selt ónýtta orku aftur inn á kerfið. Að óbreyttu gæti slík breyting, að hennar mati, hvatt fyrirtæki til að draga úr framleiðslu og verða fremur raforkusalar á samningstíma. Hún spurði hvort það væri raunverulega stefna sem stjórnmálamenn vildu sjá, sérstaklega í ljósi hagvaxtarspár Seðlabanka Íslands sem kynnt var í dag og gerir aðeins ráð fyrir 0,9% hagvexti á árinu.

„Hér verður pólitík að skilja hvað það þýðir, hvað slík breyting þýðir ef hún er ekki hugsuð vandlega. Hún getur hvatt til þess að fyrirtæki dragi úr framleiðslu en gerist heldur raforkusalar á samningstíma. Er slíkt ráðlegt? Er það eitthvað sem við viljum sjá raungerast? Er það ráðlegt í samhengi við hagvaxtarspá Seðlabankans sem birt var í dag? Þar hefur hagvaxtarspáin fallið niður í 0,9% á þessu ári.“

„Það þarf skýra pólitíska forystu um það hvernig við innleiðum orkumarkaðslöggjöf Evrópusambandsins,“ sagði Halla Hrund að lokum og tók fram að um væri að ræða grunnstoðir íslensks efnahagslífs og orkuöryggi almennings.

Þórarinn Ingi Pétursson, alþingismaður, fór yfir í störfum þingsins ákvörðun framkvæmdastjórnar Evrópusambandsins um að veita Íslandi og Noregi ekki undanþágu frá fyrirhuguðum verndaraðgerðum á innflutning kísiljárns og annarra kísilblanda. Hvatti hann til breiðrar samstöðu um næstu skref.

„Nú reynir á samstöðu þjóðarinnar. Það reynir á samstöðu okkar hér inni sömuleiðis,“ sagði Þórarinn Ingi og lagði áherslu á að hagsmunir þjóðarinnar væru í húfi. Þjóðin verði nú að „spyrna við fótum því að það gengur ekki að láta koma svona fram við sig“.

Þórarinn Ingi tók skýrt fram að EES-samningurinn væri íslensku þjóðinni afar mikilvægur, bæði fyrir vöxt og þróun atvinnulífs, og að það væri ekki raunhæfur kostur að „hlaupa til baka“ úr þeim samningi.

Hann sagðist þó telja að ákvörðun framkvæmdastjórnarinnar marki ákveðin tímamót í samskiptum Íslands og Evrópusambandsins. Að hans mati verði Íslendingar nú að „horfa á hlutina eins og þeir eru“ og gera skýrt að það gangi ekki upp til lengdar að EES-ríki séu sett undir almennar verndaraðgerðir án þess að tekið sé sérstakt tillit til þeirra stöðu.

Spyr hvort endurmeta eigi innleiðingu EES-reglna

Í ræðu sinni tók Þórarinn Ingi undir vangaveltur hvort Ísland ætti að bregðast við með því að endurmeta afstöðu sína til innleiðingar EES-gerða á næstu misserum.

„Eigum við að velta fyrir okkur öllum þeim innleiðingum sem liggja á borðinu fyrir framan okkur? Eigum við aðeins að hægja á?“ spurði Þórarinn Ingi og nefndi sérstaklega bókun 35 við EES-samninginn og ETS-kerfið (viðskiptakerfi Evrópusambandsins með losunarheimildir) sem dæmi um mál sem mætti skoða sérstaklega í ljósi stöðunnar.

„Leiknum er ekki lokið“

Þrátt fyrir að Ísland og Noregur hafi orðið undir í þessari „lotu“ sagði hann að „leiknum væri ekki lokið“.

„Við verðum öll í þessu að velta öllum steinum við og umfram allt verðum við að standa saman í því að verja hagsmuni þjóðarinnar. Það er númer eitt, tvö og þrjú,“ sagði Þórarinn Ingi að lokum og hvatti þingheim til að sýna einhug í málinu, þvert á flokkslínur.

Skúli Bragi Geirdal, varaþingmaður, ræddi í störfum þingsins það sem hann kallar alvarlega stöðu íþróttastarfs um allt land. Hann segir íþróttahreyfinguna standa á öxlum sjálfboðaliða sem nú verði sífellt oftar persónulega ábyrgir ef mistök verði í rekstri félaganna, með þeim afleiðingum að færri þori að taka þátt í stjórnarstörfum.

„Íþróttahreyfingin byggir á sjálfboðaliðum sem leggja til ólaunað starf til samfélagsins,“ sagði Skúli Bragi og benti á að þróunin í átt að persónulegri ábyrgð stjórnarliða skapaði mikla óvissu. „Hættan er að slíkt geti dregið úr vilja fólks til að taka að sér stjórnarstörf og gefa af sér til samfélagsins. Þessa óvissu þarf að leysa því að án sjálfboðaliða gengur dæmið ekki upp.“

Hækkandi æfingagjöld veikja jafnt aðgengi

Auk þess fjallaði Skúli Bragi um aukinn fjárhagslegan þrýsting á íþróttafélög landsins. Verðbólga, hærri launakostnaður, húsnæðisgjöld og annar rekstrarkostnaður hafi knúið mörg félög til að hækka æfingagjöld.

„Fyrir efnaminni fjölskyldur getur þetta skapað raunverulega hindrun sem veldur því að börn hafa ekki jafnt aðgengi að skipulögðu íþrótta- og æskulýðsstarfi,“ sagði hann og nefndi slíkt vera hindrun að „einhverri öflugustu forvörn sem völ er á“.

Skúli Bragi lagði áherslu á að íþróttir væru ekki aukaatriði í samfélaginu heldur lykilþáttur í lýðheilsu, forvörnum og byggðamálum.

Misrétti eftir búsetu, ferðakostnaður og svæðisstöðvar í hættu

Þá benti hann á að íþróttafélög og foreldrar á landsbyggðinni stæðu frammi fyrir síhækkandi ferðakostnaði vegna keppnisferða og æfinga. Ferða- og jöfnunarsjóður ÍSÍ næði ekki lengur utan um þennan kostnað.

„Sjóðinn þarf að efla,“ sagði Skúli Bragi og varaði við því að í óbreyttu ástandi væri um raunverulegt misrétti að ræða í aðgengi barna að íþróttastarfi eftir búsetu.

Skúli Bragi hvatti einnig til þess að hugað yrði betur að framtíð svæðisstöðva UMFÍ og ÍSÍ sem tengja saman og styðja við íþróttahéruð landsins, efla þátttöku og jafna aðgengi. UMFÍ hafi þegar gripið til aðgerða með því að „senda líflínu“ til lítilla íþróttahéraða í fjárþröng, eins og hann orðaði það, sem sé til marks um alvarlega stöðuna.

Kallar eftir pólitískum vilja

Í lok ræðu sinnar ítrekaði Skúli Bragi að bregðast yrði við með markvissum aðgerðum.

„Íþróttir eru ekki aukaatriði, þær eru lýðheilsumál, forvörn og byggðamál,“ sagði hann og lagði áherslu á að tryggja þyrfti stöðu sjálfboðaliða, framtíð svæðisstöðva og styrkingu ferðajöfnunarsjóðs ÍSÍ „til að tryggja jafnt aðgengi barna um allt land“.

Skúli Bragi Geirdal, varaþingmaður, var málshefjandi í sérstakri umræðu um samfélagsmiðla, börn og ungmenni á Alþingi, sem jafnframt var jómfrúarræða þingmannsins. Skúli Bragi sagði íslensk stjórnvöld vera að bregðast skyldu sinni til að verja börn gegn skaðlegu efni á netinu og samfélagsmiðlum. Hann benti á að í lögum væri að finna ítarleg ákvæði um vernd barna í hefðbundnum fjölmiðlum, meðal annars gegn klámi og tilefnislausu ofbeldi, en á samfélagsmiðlum væri í raun „svo til frítt spil gefið“. Boðaði Skúli Bragi tvíþætta þingsályktunartillögu um hertar reglur.

Skúli Bragi vísaði til rannsókna sem sýna að meirihluti stúlkna á unglingastigi hafi séð efni um hættulegar aðferðir til að grenna sig með lystarstoli og búlemíu og að um þriðjungur barna á unglingastigi hafi rekist á umræður um sjálfsskaða. Þá nefndi hann vaxandi umfang hatursorðræðu, neteineltis og versnandi geðheilsu ungmenna.

„Ógn steðjar að lýðheilsu barna og ungmenna og það er okkar að bregðast við,“ sagði hann og minnti á að á sama tíma og fréttir berast af ungri íslenskri stúlku í klóm alþjóðlegs glæpahóps, sem hvatti til sjálfsskaða og ofbeldis, hafi ábendingarlína fyrir börn legið niðri vegna fjárskorts. Áður hafi þar borist árlega 200-300 ábendingar, þar af hátt hlutfall sem varðaði staðfest kynferðisofbeldi gegn börnum. Slíkt úrræðaleysi væri „óviðunandi“.

„Börn okkar eru ekki söluvara“

Skúli Bragi sagði að það væri ekki nóg að setja traust sitt á vitundarvakningu og fræðslu, þótt það hefði borið árangur meðal yngstu barnanna. Hlutfall 9-12 ára barna á TikTok og Snapchat hefði lækkað verulega frá árinu 2021, en sama þróun sæist ekki hjá 14-16 ára unglingum.

Hann benti á að lágmarksaldur á samfélagsmiðlum væri almennt 13 ár og byggði á persónuverndarlögum, á meðan kvikmyndir, sjónvarpsefni og tölvuleikir væru aldursmerktir í sjö flokka upp í 18 ára út frá mögulegri skaðsemi og áhrifum á hegðun og þroska. Í þessu fælist „óþolandi og hrópandi ósamræmi“.

Að hans mati skapa rangar aldursviðmiðanir samfélagsmiðla mikinn félagslegan þrýsting á foreldra sem vilji standa sig. „Þegar 13 ára aldri hefur verið náð er hætta á að vel meinandi og ábyrgir foreldrar missi tökin út af óbærilegum félagsþrýstingi,“ sagði hann og bætti við að stjórnvöld ættu að standa með foreldrum „frekar en fyrirtækjum sem líta á börnin okkar sem söluvöru“.

Tvíþætt tillaga: aldurstakmark og strangari auglýsingareglur

Skúli Bragi upplýsti að hann hygðist leggja fram þingsályktunartillögu sem væri tvíþætt. Annars vegar snúi hún að hækkun lágmarksaldurs barna á samfélagsmiðlum og hins vegar að hertum reglum um markaðssetningu og auglýsingar sem beint er að börnum á samfélagsmiðlum og öðrum stafrænum vettvangi.

Sérstök áhersla verði lögð á að takmarka markvissa markaðssetningu sem byggir á persónuupplýsingum barna. Að hans mati eigi sendingar og beiðnir um nektarmyndir og kynferðislega áreitni aldrei að teljast „eðlilegur hluti af barnæsku“.

Spyr um innleiðingu reglugerðar ESB

Í ræðu sinni vakti Skúli Bragi einnig athygli á því að Ísland standi utan reglugerðar Evrópusambandsins um stafræna þjónustu (Digital Services Act), sem setur stórum samfélagsmiðlafyrirtækjum strangari leikreglur. Hann sagði það gera fámennum eftirlitsaðilum hér á landi erfitt fyrir þar sem þeir stæðu vanmáttugir gagnvart alþjóðlegum tæknirisum sem „leggja sjálf leikreglurnar eftir eigin hentisemi“.

Skúli Bragi beindi nokkrum spurningum til mennta- og barnamálaráðherra:

• Hver væri staðan á innleiðingu Digital Services Act á Íslandi?

• Hvernig væri verið að tryggja börnum og ungmennum fræðslu um upplýsinga- og miðlalæsi til að þau geti notað netið, samfélagsmiðla og gervigreind á ábyrgan hátt?

• Og hvort ekki væri kominn tími til að Alþingi setti skýrari leikreglur og „rétt og raunverulegt aldurstakmark á samfélagsmiðla“ með hagsmuni og vernd barna að leiðarljósi?