Author: Einar Gunnar

Fyrir viku síðan heimsótti varaforseti þjóðþings Svartfjallalands, Hr. Branko Radulovic, Alþingi. Við áttum stuttan fund um efnahagsmálin. Hr.Branko hafði mikinn áhuga á að vita hvernig Íslandi hefði tekist að komast svona hratt á réttan kjöl eftir hrun bankakerfisins og spurði: „Hver er íslenska formúlan?” Ég sagðist ekki vita um neina formúlu en reyndi samt að tína fram einhverjar skýringar.

Það var jú töluverð landkynning að hér varð eitt stærsta bankahrun sögunnar og ekki síður þegar Eyjafjallajökull stöðvaði alla flugumferð í Evrópu. Krónan féll og þá varð ódýrt að heimsækja fréttnæma landið sem áður var svo dýrt. Ferðaþjónusta blómstraði í kjölfarið og var orðin ein mikilvægasta atvinnugrein landsins. Aflabrögð í sjávarútvegi höfðu verið með allra besta móti og við bættist að makríllinn fór að ganga inn í íslenska lögsögu. Það mátti vissulega þakka batann hagfelldum aðstæðum.

Auk þess hafði fólk og fyrirtæki verið fljót að aðlagast, nýsköpun af ýmsu tagi hafði blómstrað eftir hrun. Svo mátti bæta við að dómstólar lækkuðu ólögmæt gengislán auk þess sem stjórnvöld réðust í aðgerðir til að lækka skuldir heimila. Lækkunin hafi verið fjármögnuð með skatti á banka og slitabú gömlu bankanna. Þjóðin hafi í þjóðaratkvæðagreiðslu ákveðið að láta reyna á það fyrir dómi hvort henni bæri að ábyrgjast skuldir fallinna einkabanka og unnið málið. Skuldir heimila, fyrirtækja á Íslandi hafi farið lækkandi undanfarin ár og kaupmáttur vaxandi. Hagvöxtur hafi verið ágætur og atvinnuleysi sem varð hæst 9% árið 2010 væri nú að nálgast 4% og útlit væri fyrir áframhaldandi góðan hagvöxt.

Hvernig gengur þar?
Ég vildi forvitnast um hvernig efnahagurinn væri í Svartfjallalandi. Hr. Branko hafði því miður ekki jafn góðar fréttir. Nefndi meðal annars að atvinnuleysi væri þar ríflega þrefalt meira en hér á landi, halli af viðskiptum við útlönd og erlendar skuldir vaxandi. Tilefni heimsóknar hans til Íslands væri einmitt að finna leiðir til að bæta efnahagsástandið heima fyrir. Hr. Branko hafði frétt af skýrslu minni um umbætur í peningamálum Íslands og hafði ýmsar spurningar um innihaldið. Eftir að hafa rætt það málefni kvöddumst við með óskum um bættan hag beggja landa.

Ekki með sjálfstæðan gjaldmiðil
Svartfjallaland, sem er rómað fyrir einstaka náttúrufegurð, gott veður og ýmsar auðlindir en hefur ekki haft eigin gjaldmiðil. Frá árinu 2002 hefur landið notast við evruna og þar á undan þýska markið. Það kemur á óvart að þrátt fyrir evru eru vextir hærri í Svartfjallalandi en hér á Íslandi. Lán til íbúðakaupa bera um 10% vexti. Hr. Branko nefndi að margir Svartfellingar hafi freistast til að taka íbúðalán í svissneskum frönkum á mun lægri vöxtum, þrátt fyrir að vera með laun í evrum. Þeir urðu fyrir miklu tjóni 15. janúar síðastliðinn þegar frankinn hækkaði skyndilega um 23% gagnvart evru.

Hér á landi hafa menn haft væntingar um að upptaka evru eða dollars á Íslandi myndi tryggja lægri vexti. Reynslan frá Svartfjallalandi sýnir að það er alls ekki öruggt. Sumir hafa haldið því fram að vextir myndu lækka ef erlendir bankar myndu hefja hér starfsemi. Í Svartfjallalandi starfa margir erlendir bankar en samt eru vextirnir þar hærri en hér.

Gengi evru tekur aðallega mið af efnahagsaðstæðum í Þýskalandi sem eru gerólíkar aðstæðum í Svartfjallalandi. Afleiðingar þess að vera með of sterkan gjaldmiðil eru vel þekktar: viðskiptahalli, skuldasöfnun við útlönd og mikið atvinnuleysi. Þetta þýðir að verðmætasköpun verður ekki eins mikil og lífskjör ekki eins góð. Svartfjallaland býr vissulega við stöðugan gjaldmiðil en vandinn er að hann er of sterkur.

Evruaðild dregur úr sjálfstæði
Sé litið til Grikklands má sjá hvernig aðild að myntbandalagi dregur úr sjálfstæði aðildarríkja. Grikkland tók upp evru 2001 og bjó næsta áratuginn við of lága vexti sem leiddu til ofþenslu og skuldasöfnunar. Þegar kreppan kom var eina leiðin sú að fara í handvirkar lækkanir á launum. Seðlabanki myntbandalagsins, Alþjóða gjaldeyrissjóðurinn og Framkvæmdastjórn ESB (þríeykið) hafa fyrirskipað stjórnvöldum í Grikklandi að skera niður, lækka laun og selja ríkiseignir. Verði það ekki gert fái Grikkir engin neyðarlán, þá myndu bankarnir fljótt lokast og öngþveiti taka við.

Atvinnuleysi í Grikklandi er um 26% og helmingur ungs fólks er atvinnulaus. Landsframleiðsla er fjórðungi minni en hún var fyrir hrun og lítill hagvöxtur fram undan. Aðildin að evrunni átti stóran þátt í að skapa þennan vanda og hún gerir batann torsóttari. Reynsla Grikkja sýnir að sjálfstæður gjaldmiðill er forsenda þess að þjóðir geti varðveitt fullveldi sitt. Lýðræðið sjálft veikist ef erlend stjórnvöld sem enginn kaus fá vald til að skipa lýðræðislega kjörnum fulltrúum fyrir verkum.

Dæmin sýna að upptaka evru er ekki trygging fyrir lægri vöxtum og þjóðir sem taka upp erlenda mynt geta hæglega tapað efnahagslegu sjálfstæði sínu í leiðinni. Það er betra að hafa sjálfstæðan gjaldmiðil sem getur brugðist við þegar áföll dynja á hagkerfinu og þannig stuðlað að auknum hagvexti, betra atvinnustigi og bættum lífskjörum í landinu.

Frosti Sigurjónsson

Greinin birtist í DV 5. maí 2015.

Á fáum sviðum hafa Íslendingar náð jafnmikilum árangri og í sjávarútvegi. Þrátt fyrir það, og ef til vill vegna þess, er umræðan um íslenskan sjávarútveg oft á tíðum neikvæð og jafnvel fjarstæðukennd. Íslenskur sjávarútvegur skilar nú meiri tekjum til samfélagsins en nokkurn tíma í sögu landsins. Fiskur í sjó telst þó ekki alls staðar verðmæt auðlind. Í flestum löndum er sjávarútvegur ekki arðbær grein. Ríki sem stunda sjávarútveg, og hafa efni á, veita iðulega miklu af fjármagni skattgreiðenda í ríkisstuðning við greinina á sama tíma og þau stunda rányrkju á fiskstofnum. Hér á landi hefur hins vegar skynsamleg stjórn fiskveiða leitt til þess að saman fara hagkvæmar og sjálfbærar veiðar. Sjávarútvegur þar sem náttúran er vernduð en samfélagið, allur almenningur, hagnast á greininni í stað þess að hún sé byrði á skattgreiðendum.

Viðhorf til atvinnu- og verðmætasköpunar
Þessa dagana ber talsvert á fólki sem þykir hvorki við hæfi að þeir sem reka fyrirtæki hagnist né að þeir tapi peningum og má vart á milli sjá hvort telst meiri synd.

Þessum hópi, sem tortryggir alla sem búa til störf og skila tekjum til samfélagsins, virðist vera alveg sérstaklega í nöp við þá sem ná árangri á sviði sjávarútvegs og skila með því sköttum í ríkiskassann. Það er kaldhæðnislegt að þeir hinir sömu tala iðulega fyrir breytingum sem eru til þess fallnar að tryggja hámarkssamþjöppun í greininni þar sem fá fyrirtæki á fáum stöðum með hámarkshagkvæmni, þar með talið ódýru vinnuafli, hafa forskot á að kaupa aflaheimildir.

Óneitanlega þarf að bæta kjör fiskverkafólks í landi og styrkja tengsl útgerðarinnar við byggðirnar en það er ekki gert með því að selja aflaheimildir til erlendra verksmiðjuskipa eins og þeir sem vilja »bjóða upp kvótann« boða.

»Makrílfrumvarpið«
Einhver mesta pólitíska kaldhæðni sem birst hefur á Íslandi í seinni tíð hlýtur þó að vera undirskriftasöfnun sem nú stendur yfir gegn svokölluðu makrílfrumvarpi.

Aðdragandinn var þessi: Umboðsmaður Alþingis skilaði í fyrrasumar niðurstöðu um að það bæri að skipta upp veiðiheimildum á makríl (hlutdeildarsetja). Sjávarútvegsráðherra hafði tvo kosti í stöðunni. Hann gat valið einföldu leiðina, þá sem lá beinast við, og gefið út reglugerð um að sömu reglur giltu um makrílinn og aðrar tegundir. Semsagt, engin aðkoma Alþingis, engin umræða, málið afgreitt.

En ráðherrann, sem að vanda var að huga að því að tryggja samfélaginu hámarksávinning af auðlindinni, ákvað þess í stað að fara erfiðu leiðina og setja sérstök lög um makrílinn. Það var ekki vinsælt hjá mörgum útgerðum enda var ráðherrann með því að setja nýjar hömlur, skerða heimildir og treysta yfirráð þjóðarinnar yfir auðlindinni.

Andstaða úr óvæntri átt
Þá gerðist hið óvænta: Stjórnarandstaðan og bandamenn hennar, uppfullir af fordómum í garð stjórnarflokkanna og alls þess sem viðkemur stjórn fiskveiða, taldi að frumvarp ráðherrans hlyti að fela það í sér að verið væri að
gefa einhverjum eitthvað.

Ræður í anda millistríðsáranna um sérhagsmuni og gjafir til útvalinna létu ekki á sér standa. Sumir töldu sér meira að segja sæmandi að ráðast persónulega á þingmann fyrir að maki hans ætti bát sem félli undir ný lög um makrílveiðar. Ráðherrann hlyti að vera að hygla samflokksmanni sínum.

Enginn hafði þó fyrir því að kanna málið og komast að því að nýju lögin munu skerða afla »maka-bátsins« um meira en helming frá árinu áður. En um það snýst einmitt frumvarpið; að setja takmarkanir og skerða heimildir frekar en hitt og í stað þess að ráðstafa kvóta ótímabundið gildir hann aðeins í sex ár. Það var ekki verið að gefa heldur taka. Keppinautar okkar við makrílveiðar, Danir, höfðu þó komist að því að sex ár væri of skammur tími til að fyrirtækin gætu gert ráðstafanir og ákváðu að lengja tímann.

Undirskriftir fyrir útgerðina
Svo var ráðist í undirskriftasöfnun til að andmæla frumvarpinu af ótta við að með því væri verið að gefa einhverjum útvöldum það sem þjóðin ætti. Til að undirstrika tilfinningalegan grunn söfnunarinnar var birt mynd af barni sem heldur á þorski eins og andvana gæludýri.

Líklega ætti það ekki að koma fólki sem fylgist með vendingum stjórnmálanna á óvart að þeir sem hafa verið duglegastir við að vekja athygli á undirskriftasöfnuninni eru þeir sömu og lögðu fyrir skömmu allt kapp á að koma Íslandi inn í Evrópusambandið. En eins og flestum ætti að vera kunnugt hefði það falið í sér að makríllinn væri ekki fyrir íslensk fiskiskip, hvað þá íslensk þjóðareign. Hann væri eign ESB til ráðstöfunar frá Brussel.

Hin einstæða kaldhæðni liggur þó í því að undirskriftasöfnunin er umfram allt stuðningur við stóru útgerðarfyrirtækin og afstöðu þeirra. Þeir sem nú safna undirskriftum af kappi eru að gera það í þágu þeirra sem þeir hafa sérstaka andúð á og uppnefna »sægreifana« eða sérhagsmunaöfl.

Haraldur Einarsson

Greinin birtist í Morgunblaðinu 9. maí 2015.

Í gildi eru lög um stjórn fiskveiða frá 2006 og lög frá 1996 um stjórn veiða á deilistofnum eins og makríl. Þeim verður að fylgja þar sem ekki hefur náðst samstaða um breytingar, hvorki við stjórnarandstöðu né við samstarfsflokkinn. Í þeim lögum kemur skýrt fram að útgerðir sem stunda veiðar á nýjum tegundum eignast rétt til veiða í samræmi við veiðireynslu.

-Áðurnefnd lög kveða á um að þegar veiðar eru takmarkaðar þá skuli úthluta veiðirétti til þeirra sem hafa stundað veiðar.

-Árið 2011 voru komin 3 ár og hefði þá átt að kvótasetja makrílinn samkvæmt áðurnefndum lögum og áliti umboðsmanns Alþingis.

-Í stað þess að setja makrílinn í kvóta með reglugerð, sem hefði fært stærstu útgerðaraðilunum megnið af kvótanum, er honum úthlutað til skemmri tíma með auka gjaldi upp á 1,5 milljarð á ári umfram hefðbundin veiðigjöld, auk þess að dreifingin á veiðiréttinum er meiri, t.d. til smábátaútgerða sem geta nú aukið veiðar á markíl á grunnslóð.

-Áfram gildir 1. ákvæði í lögum um stjórn fiskveiða þar sem skýrt er tekið fram sameign íslensku þjóðarinnar á nytjastofnum á Íslandsmiðum. Ágreiningur hefur verið uppi um hvort ríkið geti tekið veiðiheimildir af núverandi kvótahöfum nema að það yrði gert yfir mjög langan tíma. Það er því ljóst að úthlutun á makríl til 6 ára er í því samhengi verulega stuttur tími.

-Framsókn hefur talað fyrir því að setja auðlindaákvæði í stjórnarskrá.

-Í frumvarpi ráðherra er gert ráð fyrir sérstöku veiðigjaldi á makríl sem er um 10 krónur á hvert kíló. Heyrst hafa gagnrýnisraddir um að gjaldið sé of lagt og of hátt. Sumir hafa gengið svo langt að telja að veiðigjald á makríl geti verið allt að fimm sinnum hærra. Horfa skal til þess að meðalverð á makríl til útgerða er um 60 krónur á kíló. Augljóst á að vera að útgerð sem á að greiða 90 krónur fyrir veitt kíló á makríl þarf að greiða með veiðunum 30 krónur á hvert og eitt kíló. Það er einfaldlega dæmi sem gengur aldrei upp.

-Líkt og áður segir eru lög í gildi um stjórn fiskveiða. Í þeim lögum er ekki að sjá að ríkið hafi heimild til að setja veiðiheimildir á markað sem útgerðir hafa stundað veiðar á í áratug. Myndu menn kjósa að breyta lögum um stjórn fiskveiða með þeim hætti að ríkinu væri heimilt að setja veiðirétt á uppboð, er ljóst að afleiðingarnar yrðu helst þær að enginn hvati væri til að taka fyrstu skref við veiðar á nýjum tegundum og að þeir sem fyrir eru sterkir í greininni munu hafa yfirgnæfandi forskot. Slíkt myndi leiða til óhemju mikillar samþjöppunnar í greininni og á landsbyggðinni allri.

-Fyrri ríkisstjórn hafði tækifæri til að breyta lögum með þeim hætti að löglegt væri úthluta veiðiheimildum á nýjum tegundum, eins og makríl, með öðrum hætti en núverandi lög kveða á um. Þegar litið er til fyrirliggjandi frumvarps og umræðu um að hlutdeildarsetja makríl í gamla kerfið til eins árs í senn og með því færa stærstu uppsjávarfyrirtækjunum nær allar veiðiheimildir á makríl, þá væri fundarheitið hjá Samfylkingunni í kvöld um „Markríll fyrir millana“ fyrst viðeigandi.

Haraldur Einarsson

Greinin birtist á www.visir.is 7. maí 2015.