Category: Nýjast

Þegar evr­an var tek­in í notk­un árið 1999 voru von­irn­ar mikl­ar og sögu­leg­ar. Sam­eig­in­legi gjald­miðill­inn átti að binda álf­una nán­ar sam­an, stuðla að öfl­ug­um hag­vexti með auk­inni efna­hags­legri samþætt­ingu. Rök­semd­irn­ar fyr­ir evr­unni byggðust á tveim­ur meg­in­stoðum. Í fyrsta lagi að efna­hags­leg samþætt­ing myndi auka hag­vöxt með því að fjar­lægja efna­hags­leg­ar hindr­an­ir. Í öðru lagi að fjár­magns­kostnaður myndi minnka vegna stærri gjald­miðils. Vand­inn er að for­send­urn­ar voru veik­ar í upp­hafi. Hinn sam­eig­in­legi markaður hafði þegar tryggt hið svo­kallaða fjór­frelsi, þ.e. frjálsa för vöru, þjón­ustu, fjár­magns og vinnu­afls inn­an innri markaðar EES. Gjald­miðlamun­ur var vissu­lega óþægi­leg­ur, sér­stak­lega fyr­ir ferðamenn, en í dag er það lít­il efna­hags­leg hindr­un á tím­um ra­f­ræns fjár­magns.

Fjár­magns­kostnaður þjóðríkja end­ur­spegl­ast iðulega í því vaxta­álagi sem rík­is­sjóðir þeirra bera, sem gef­ur svo mynd af grunnþátt­um viðkom­andi hag­kerf­is. Vext­ir á grísk­um rík­is­skulda­bréf­um urðu 22,5% árið 2012 og á tíma­bili gátu mörg evru­ríki ekki gefið út rík­is­skulda­bréf. Á sama tíma voru vext­ir á þýsk­um rík­is­skulda­bréf­um um 1%. Evr­an hef­ur til að mynda ekki end­ur­speglað sterka efna­hags­lega stöðu Þýska­lands und­an­far­in miss­eri. Þýska­land hef­ur haft gjald­miðil sem er veik­ari en efni standa til, sem hef­ur svo bætt sam­keppn­is­stöðu lands­ins, en á sama tíma hef­ur Grikk­land haft mun sterk­ari gjald­miðil en hag­kerfið þolir, sem hef­ur veikt veru­lega sam­keppn­is­stöðu lands­ins, og aðlög­un­in hef­ur komið í gegn­um vinnu­markaðinn.

At­vinnu­leysi ungs fólks í Grikklandi náði allt að 50%, þegar verst lét. Vinnu­málaráðherra Grikk­lands, Niki Kera­meus, fer nú um alla Evr­ópu til að hvetja vel menntaða brott­flutta Grikki til að snúa aft­ur til lands­ins með skatta­leg­um hvöt­um. Um 600 þúsund vel menntaðir Grikk­ir yf­ir­gáfu landið í efna­hagsþreng­ing­um þeirra. Sum­ir myndu segja að þarna væri hinn sam­eig­in­legi markaður að virka. Það er rétt, en her­kostnaður­inn fyr­ir marg­ar kyn­slóðir er ómet­an­leg­ur vegna spekilek­ans sem á sér stað.

Vöxt­ur lands­fram­leiðslu í Evr­ópu er mun minni en í Banda­ríkj­un­um. Sam­kvæmt Drag­hi-skýrsl­unni hef­ur mun­ur­inn á fram­leiðslu svæðanna auk­ist enn frek­ar eft­ir að evr­an var tek­in upp. Árið 2002 var fram­leiðsla Banda­ríkj­anna 17% meiri en á evru­svæðinu, en árið 2023 var mun­ur­inn orðinn 31% og hef­ur því auk­ist um 82% á tíma­bil­inu! Evr­an átti að vera svar Evr­ópu við Banda­ríkj­un­um. Eitt öfl­ugt markaðssvæði með eina rödd, einn markað og eina mynt. Hug­mynda­smiðir evr­unn­ar reru þó á ókunn mið. Niðurstaðan er skýr: Evr­an hef­ur ekki staðið und­ir vænt­ing­um um auk­inn hag­vöxt og vel­sæld.

Höfundur er Lilja Dögg Alfreðsdóttir, varaformaður Framsóknar.

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 19. ágúst 2025.

,,Verðbólga hef­ur ekki lækkað eins og von­ir stóðu til um og er 4% á árs­grund­velli. Skila­boð Seðlabanka Íslands í maí voru skýr: Það verða eng­ar frek­ari lækk­an­ir nema verðbólg­an fær­ist nær 2,5% mark­miðinu. Má því telj­ast ólík­legt að al­menn­ing­ur og at­vinnu­líf sjái vexti lækka á næst­unni. Þetta eru mjög slæm tíðindi fyr­ir efna­hags­fram­vind­una og það sem meira er að hækk­an­ir á vísi­töl­u­neyslu­verðs eru á breiðum grunni. Verðbólga hafði farið ört lækk­andi frá júlí 2024 og vaxta­lækk­un­ar­ferlið komið af stað. Þróun verðbólg­unn­ar eru verstu tíðindi sem heim­ili lands­ins hafa fengið í lang­an tíma. Að sama skapi virðist lána­markaður­inn að þró­ast til hins verra og svo hæg­ist veru­lega á bygg­ing­ar­markaðnum.

Lang­tíma­vext­ir hafa hækkað á þessu ári ásamt því að ávöxt­un­ar­krafa verðtryggðra rík­is­skulda­bréfa til lengri tíma hef­ur hækkað um­tals­vert. Vænt­ing­ar markaðar­ins um þróun verðbólgu og raun­vaxta hafa hækkað til lengri tíma. Hærri raun­vext­ir eru fyr­ir­séðir næstu árin sam­kvæmt markaðsaðilum. Þetta þýðir að vext­ir til heim­il­anna verða einnig hærri til lengri tíma, þar sem fjár­mögn­un­ar­kostnaður rík­is­ins er grunn­ur að verðlagn­ingu alls kerf­is­ins. Kostnaður rík­is­sjóðs vegna hærri verðbólgu er að aukast ásamt því að heim­il­in bera hærri vexti. Þetta þýðir að hag­vöxt­ur verður minni en ella, af því að rík­is­stjórn­in hef­ur sofið á verðinum gagn­vart verðbólg­unni.

Sam­drátt­ar á heild­ar­fjölda íbúða í bygg­ingu hef­ur gætt síðan síðasta haust í töl­um hjá Hús­næðis- og mann­virkja­stofn­un. Lóðaút­hlut­an­ir hafa verið tals­verðar en dreg­ist hef­ur að koma fram­kvæmd­um af stað vegna þrálátr­ar verðbólgu og aðstæðna á fjár­mála­markaði. Ef þetta verður raun­in næsta árið, þá mun skort­ur mynd­ast, sem hækk­ar verðið svo aft­ur og það hef­ur aft­ur áhrif á vísi­töl­u­neyslu­verð.

Það er afar miður að efna­hags­stjórn­in hafi ekki ein­blínt meira á verðbólg­una en raun ber vitni. Rík­is­stjórn­in hef­ur í stað þess boðið at­vinnu­líf­inu upp á óvissu í formi fyr­ir­hugaðra skatta­hækk­ana og ekki látið laun sín taka mið af verðbólgu­mark­miðinu eða kjara­samn­ing­um á al­menn­um markaði. Rík­is­stjórn­in hef­ur ít­rekað verið vöruð við því að hún væri á rangri leið í efna­hags­mál­um, sem mun bitna á hag­vexti og vel­sæld fyr­ir þjóðina.

Rík­is­stjórn Kristrún­ar Frosta­dótt­ur hef­ur mistek­ist að halda áfram á þeirri veg­ferð að lækka verðbólgu, sem síðasta rík­is­stjórn lagði of­urkapp á og var far­in að ná ár­angri eins og þróun vísi­töl­u­neyslu­verðs sýn­ir frá júlí 2024. Hag­sag­an sýn­ir okk­ur að ef stjórn­völd sýna linkind gagn­vart verðbólg­unni, þá verður hún þrálát og erfiðari viður­eign­ar. Því er ljóst að sleggj­an hef­ur farið af skaft­inu!”

Höfundur er Lilja Dögg Alfreðsdóttir, varaformaður Framsóknar.

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 28. júlí 2025

Evr­ópu­sam­bandið er komið aft­ur á dag­skrá ís­lenskra stjórn­mála. Stjórn­völd hafa til­kynnt að fyr­ir­huguð sé þjóðar­at­kvæðis­greiðsla um hvort Íslandi eigi að hefja að nýju viðræður um aðild að Evr­ópu­sam­band­inu. At­kvæðagreiðslan fer fram á ár­inu 2027. Það er mik­il­vægt að þjóðin geti kosið um þetta mik­il­væga mál.

Hag­vöxt­ur skipt­ir miklu máli til að auka vel­ferð þjóða og til að hægt sé að fjár­festa í mennt­un og heil­brigðisþjón­ustu. Evr­an átti að efla hag­vöxt og efna­hags­leg­an stöðug­leika inn­an þess efna­hags­svæðis. Reynsl­an hef­ur hins veg­ar sýnt að hag­vöxt­ur er mun minni í sam­an­b­urði við önn­ur ríki. Hag­vöxt­ur á Íslandi hef­ur á síðustu ára­tug­um verið þrótt­mik­ill og at­vinnu­leysi lítið. Hag­vöxt­ur síðustu fimm ár hef­ur að meðaltali verið rúm 2,5% og fjöldi nýrra starfa hef­ur orðið til á öll­um sviðum sam­fé­lags­ins. Til sam­an­b­urðar hef­ur hag­vöxt­ur í Banda­ríkj­un­um verið 2% og á evru­svæðinu 1%. Hálf­gerður þoku­hjúp­ur er yfir hag­vexti á evru­svæðinu. Flest ríki vilja vera í stöðu Íslands, þar sem hag­vaxt­ar­horf­ur eru góðar og at­vinnu­leysi er lítið.

Efna­hags­leg frammistaða evru­svæðis­ins hef­ur verið lak­ari en Banda­ríkj­anna. Töl­urn­ar tala sínu máli. „Evr­ópa hef­ur farið úr því að vera 90 pró­sent af vergri lands­fram­leiðslu Banda­ríkj­anna niður í 65 pró­sent á 10 til 15 árum. Það er ekki góð þróun,“ sagði Jaime Dimon, banka­stjóri JP­Morg­an Chase, á ráðstefnu í Dublin nú á dög­un­um. Um­mæli Dimons end­ur­spegla þá miklu áskor­un sem Evr­ópu­sam­bandið stend­ur frammi fyr­ir í að örva hag­vöxt og auka sam­keppn­is­hæfni álf­unn­ar. Dimon bætti við að álf­an hefði mjög stórt markaðssvæði og einkar öfl­ug fyr­ir­tæki með alþjóðleg um­svif. Hins veg­ar væri staðreynd­in sú að þau væru sí­fellt færri og sam­keppn­is­hæfni þeirra hefði beðið hnekki með ári hverju. Mest fer fyr­ir fram­förum í gervi­greind og há­tækni í Banda­ríkj­un­um og Kína. Ísland á að nýta sér land­fræðilega legu sína til að geta stundað frjáls viðskipti við sem flest ríki.

Á síðasta ári kallaði Mario Drag­hi, fyrr­ver­andi seðlabanka­stjóri Evr­ópu, eft­ir nýrri iðn- og fjár­fest­ing­ar­stefnu fyr­ir álf­una sem myndi krefjast 800 millj­arða evra ár­legra fjár­fest­inga til að viðhalda sam­keppn­is­hæfni gagn­vart Banda­ríkj­un­um og Kína. Í Drag­hi-skýrsl­unni kem­ur skýrt fram að efla verði stöðu Evr­ópu ef álf­an á ekki eft­ir að drag­ast enn meira aft­ur úr.

Það er sam­dóma álit einna virt­ustu hag­fræðinga ver­ald­ar­inn­ar að meg­in­or­sök þess­ar­ar þró­un­ar sé hin sam­eig­in­lega mynt. Evr­an er ekki sú töfra­lausn sem marg­ir boða. Fórn­ar­kostnaður­inn við evr­una er lægri hag­vöxt­ur og aukið at­vinnu­leysi. Höld­um staðreynd­um til haga í kom­andi umræðu, svo að far­sæl­asta leiðin verði val­in fyr­ir okk­ar góða land. Mikið er í húfi fyr­ir framtíðarkyn­slóðir.

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 21. júlí 2025.

Höfundur er Lilja Dögg Alfreðsdóttir, varaformaður Framsóknar.

,,Ísland skip­ar efsta sæti á lífs­kjaralista Sam­einuðu þjóðanna. Þetta er mik­il viður­kenn­ing á stöðu Íslands í sam­fé­lagi þjóðanna. Við get­um öll verið stolt af þess­um ár­angri, sem hef­ur tekið ára­tugi að ná með mik­illi vinnu og elju­semi þjóðar­inn­ar. Efna­hags­staða þjóðarbús­ins er nokkuð góð um þess­ar mund­ir, þótt vissu­lega séu blik­ur á lofti. At­vinnu­leysi er lítið og hag­vöxt­ur hef­ur verið stöðugur. Hins veg­ar er einnig ástæða til að staldra við og ígrunda stöðu Íslands í breiðara sam­hengi, ekki síst eft­ir ný­lega ákvörðun for­seta Alþing­is að beita 71. grein stjórn­ar­skrár­inn­ar til slíta umræðum á þingi.

Í bók sinni Tíu regl­ur vel­meg­un­ar þjóðríkja (e. The 10 Ru­les of Success­ful Nati­ons) lýs­ir höf­und­ur­inn Ruchir Sharma tíu lyk­ilþátt­um sem ein­kenna þjóðríki sem ná ár­angri til lengri tíma. Þeir eru ekki bara efna­hags­leg­ir, held­ur líka póli­tísk­ir og sam­fé­lags­leg­ir. Aflvaki fram­fara eru friður, virkt lýðræði, traust stofn­ana­kerfi og aðhald með vald­höf­um. Þjóðir sem standa vörð um þess­ar stoðir eru lík­legri til að vaxa og dafna til lengri tíma.

Í ljósi þessa vek­ur beit­ing 71. grein­ar stjórn­ar­skrár­inn­ar spurn­ing­ar. Grein­in heim­il­ar for­seta þings­ins að ljúka umræðum um þing­mál og krefjast at­kvæðagreiðslu án þess að frek­ari umræða fari fram. Þótt þessi heim­ild sé stjórn­ar­skrár­bund­in og lög­mæt, þá hef­ur hún hingað til verið nýtt með mik­illi var­færni, enda snert­ir hún sjálf­an kjarna þing­ræðis og lýðræðis­legr­ar umræðu.

Sam­kvæmt Sharma eru það ein­mitt þjóðríki sem leyfa gagn­rýna umræðu, þola deil­ur og leiða deil­ur til lykta sem búa við vel­sæld. Lýðræðis­leg umræða er ekki hindr­un held­ur styrk­ur enda var Alþingi Íslend­inga stofnað árið 930, þannig að hin lýðræðis­lega hefð hef­ur mjög sterk­ar og djúp­ar ræt­ur. For­dæmið sem skap­ast með virkj­un 71. grein­ar­inn­ar get­ur smám sam­an veikt þá lýðræðis­legu hefð sem þingloka­samn­ing­ar gegna á Alþingi, sem hafa verið und­ir­staða póli­tísks stöðug­leika milli stjórn­ar og stjórn­ar­and­stöðu. Þetta er ekki spurn­ing um laga­leg­an rétt held­ur siðferðis­legt og lýðræðis­legt mat hverju sinni. Þegar meiri­hluti beit­ir valdi sínu til að þrengja að þing­legri umræðu án þingloka­samn­inga, þá fer allt traust inn­an þings­ins. Niðurstaða þessa þing­vetr­ar er rauna­leg, þar sem til­tölu­lega fá frum­vörp náðu fram­göngu vegna hug­ar­fars­ins sem rík­ir nú á Alþingi.

Ísland stend­ur sterkt að vígi hvað varðar hag­sæld en póli­tísk festa og virðing fyr­ir lýðræðis­leg­um leik­regl­um er ekki sjálf­gef­in.

Vel­sæld þjóðríkja bygg­ist á sam­ræðu, sam­vinnu og virðingu fyr­ir and­stæðum sjón­ar­miðum. Brýnt er að þessi lýðræðis­hefð okk­ar sé virt til að tryggja áfram­hald­andi ár­ang­ur þjóðar­inn­ar og vöxt til framtíðar.”

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 14. júlí 2025.

Lilja Dögg Alfreðsdóttir, varaformaður Framsóknar.