Author: einar

Í fe­brú­ar 1936 birt­ist bylt­ing­ar­kennd hag­fræðikenn­ing fyrst á prenti. John M. Keynes hafði legið und­ir feldi við rann­sókn­ir á krepp­unni miklu, þar sem nei­kvæður spírall dró kraft­inn úr hag­kerf­um um all­an heim. Niður­sveifla og markaðsbrest­ur snar­fækkaði störf­um, minnkaði kaup­mátt og í leiðinni tekj­ur hins op­in­bera, sem hélt að sér hönd­um til að eyða ekki um efni fram. Keynes hélt því fram að þannig hefðu stjórn­völd dýpkað krepp­una og valdið óbæt­an­legu tjóni. Þvert á móti hefði hið op­in­bera átt að örva hag­kerfið með öll­um til­tæk­um ráðum, ráðast í op­in­ber­ar fram­kvæmd­ir og eyða tíma­bundið um efni fram. Þannig væru ákveðin um­svif í hag­kerf­inu tryggð, þar til kerfið yrði sjálf­bært að nýju. Þegar þeim áfanga yrði náð ætti hið op­in­bera að draga sam­an segl­in og safna í sjóði, svo hag­kerfið of­hitnaði ekki. Í stuttu máli; ríkið á að eyða pen­ing­um í kreppu, en halda að sér hönd­um í góðæri til að vega á móti hagsveifl­unni á hverj­um tíma

Fólkið

Efna­hagsaðgerðir stjórn­valda vegna heims­far­ald­urs kór­ónu­veiru eru for­dæma­laus­ar. Mark­mið aðgerðanna er fyrst og fremst að styðja við grunnstoðir sam­fé­lags­ins, vernda af­komu fólks og fyr­ir­tækja og veita öfl­uga viðspyrnu fyr­ir ís­lenskt efna­hags­líf á óvissu­tím­um. Íslenska þjóðarbúið er í góðri stöðu til að tak­ast á við þær áskor­an­ir sem eru fram und­an. Þrótt­ur þess er um­tals­verður, skuld­astaða rík­is­sjóðs er góð og er­lend staða þjóðarbús­ins já­kvæð. Það er ekki ein­ung­is staða rík­is­sjóðs sem er sterk held­ur standa heim­ili og fyr­ir­tæki lands­ins nokkuð vel auk þess sem kaup­mátt­ur heim­il­anna hef­ur auk­ist mikið. Engu að síður hafði at­vinnu­leysi vaxið í aðdrag­anda Covid-19. Vinnu­markaður­inn, og þar af leiðandi mörg heim­ili í land­inu, er því í viðkvæmri stöðu. Aðgerðir stjórn­valda miða að fólk­inu í land­inu og því hafa greiðslur verið tryggðar til fólks í sótt­kví. Hlutastar­fa­leið stjórn­valda er ætlað að verja störf og af­komu fólks við þreng­ing­ar á vinnu­markaði. Þessi leið mun styðja við áfram­hald­andi vinnu tugþúsunda ein­stak­linga og verða at­vinnu­leys­is­bæt­ur því greidd­ar til þeirra sem lækka tíma­bundið í starfs­hlut­falli. Þetta á við um sjálf­stætt starf­andi ein­stak­linga og launþega. End­ur­greiðsla virðis­auka­skatts vegna viðhalds­vinnu við heim­ili verður hækkuð úr 60% í 100%. Loks verður greidd­ur út sér­stak­ur barna­bóta­auki 1. júní 2020 með öll­um börn­um und­ir 18 ára aldri.

Fyr­ir­tæki

At­vinnu­leysi óx nokkuð í aðdrag­anda far­ald­urs­ins. Aðgerðir rík­is­stjórn­ar­inn­ar eru út­færðar sér­stak­lega með það í huga að koma í veg fyr­ir var­an­leg­an at­vinnum­issi fjölda fólks og að fjöldi fyr­ir­tækja fari í þrot. Frest­un á gjald­dög­um staðgreiðslu, trygg­inga­gjalds og fyr­ir­fram­greidds tekju­skatts fyr­ir­tækja kem­ur til móts við þá stöðu sem upp er kom­in. Þá er tryggð full end­ur­greiðsla á virðis­auka­skatti vegna vinnu við end­ur­bæt­ur, viðhald og ný­bygg­ing­ar. Stjórn­völd munu einnig ábyrgj­ast helm­ing brú­ar­lána, sem er ætlað að styðja fyr­ir­tæki í rekstr­ar­vanda og þannig styðja þau til að greiða laun og ann­an rekstr­ar­kostnað. Aðgerðirn­ar miða að því að efla einka­neyslu, fjár­fest­ing­ar og sam­neyslu. Vöru­viðskipti skipta mjög miklu máli þessa dag­ana og því vilja stjórn­völd auðvelda inn­flutn­ing með niður­fell­ingu tollaf­greiðslu­gjalda og frest­un aðflutn­ings­gjalda. Þá verður farið í sér­stakt tug millj­arða kr. fjár­fest­ingar­átak, þar sem hið op­in­bera og fé­lög þess setja auk­inn kraft í sam­göngu­bæt­ur, fast­eigna­fram­kvæmd­ir og upp­lýs­inga­tækni, auk þess sem fram­lög verða auk­in í vís­inda- og ný­sköp­un­ar­sjóði. Stefnt er að því að fjölga störf­um, efla ný­sköp­un og fjár­festa til framtíðar. Þar af verður veru­leg­um fjár­hæðum varið í að efla menn­ingu, íþrótt­astarf og rann­sókn­ir.

Með þess­um aðgerðum eru stjórn­völd að stíga mik­il­vægt skref til að veita viðspyrnu og mynda efna­hags­lega loft­brú. Á sín­um tíma sá loft­brú Berlín­ar­bú­um fyr­ir nauðsynja­vör­um á erfiðum tíma í sögu Evr­ópu. Sú loft­brú sýndi sam­stöðu og sam­vinnu fólks þegar á reyndi. Ljóst er að verk­efnið er stórt en grunnstoðir ís­lensks sam­fé­lags eru sterk­ar og því mun birta til.

Hag­fræðikenn­ing John M. Keynes, sem í fyrstu þótti bylt­ing­ar­kennd, er óum­deild í dag. Fræðilega geng­ur hún upp, en krefst aga af stjórn­völd­um og sam­fé­lög­um á hverj­um tíma. Ætlan ís­lenskra stjórn­valda er að sýna þann sveigj­an­leika sem nauðsyn­leg­ur er til að tryggja hag fólks­ins í land­inu.

Þessi vet­ur mun seint renna okk­ur Íslend­ing­um úr minni. Fann­fergi, tíður lægðagang­ur, raf­magns­leysi, snjóflóð á Vest­fjörðum og landris í Grinda­vík. Vet­ur­inn hef­ur svo sann­ar­lega minnt okk­ur á hvar á jarðar­kringl­unni við búum. Í efna­hags­mál­um vor­um við að sigla inn í sam­drátt­ar­skeið eft­ir átta ára sam­fellt hag­vaxt­ar­skeið og staðan á síðustu tveim­ur vik­um hef­ur síðan gjör­breyst með til­komu Covid-19 (kór­ónu­veirunn­ar). Stjórn­völd eru vel í stakk búin til að bregðast við enda staða þjóðarbús­ins sterk.

Tekj­ur fyr­ir­tækja þurrk­ast út

Mik­il óvissa rík­ir á vinnu­markaði eft­ir að lýst hef­ur verið yfir heims­far­aldri vegna kór­ónu­veirunn­ar. Við erum að horfa fram á nán­ast hrun í ferðaþjón­ustu næstu mánuðina og ljóst að áhrif­in verða einnig mik­il á aðrar at­vinnu­grein­ar, bæði hér á landi og er­lend­is. Bein störf við ferðaþjón­ustu eru um 25 þúsund á Íslandi og má ætla að hlut­ur er­lendra ferðamanna í verðmæta­sköp­un ferðaþjón­ustu sé hlut­falls­lega um 70%. Af­leiðing þessa get­ur með bein­um hætti haft áhrif á um 18 þúsund störf hér á landi. Ef ekk­ert er gert má gera má því ráð fyr­ir að at­vinnu­leysi vaxi mikið með til­heyr­andi áhrif­um á allt þjóðfé­lagið.Við höf­um kynnt fyrsta áfanga um­fangs­mik­illa aðgerða með það að mark­miði að verja efna­hags­lífið eins og hægt er. Aðgerðirn­ar eru fjöl­breytt­ar og lúta meðal ann­ars að sér­stök­um hluta­at­vinnu­leys­is­bót­um, frest­un og af­námi op­in­berra gjalda, sér­stök­um barna­bóta­auka með öll­um börn­um og end­ur­greiðslu virðis­auka­skatts vegna fram­kvæmda.

Við þess­ar aðstæður er mark­miðið skýrt; að verja heim­il­in, fyr­ir­tæk­in og störf­in í land­inu.

Hluta­bæt­ur eru hryggj­ar­stykkið í aðgerðapakk­an­um

Fyr­ir nokkr­um dög­um samþykkti Alþingi frum­varp mitt um rétt til greiðslu at­vinnu­leys­is­bóta sam­hliða minnkuðu starfs­hlut­falli vegna tíma­bund­ins sam­drátt­ar í starf­semi vinnu­veit­enda, svo­kallaða hlutastar­fa­leið. Mark­miðið með laga­setn­ing­unni er ein­falt; að stuðla að því að vinnu­veit­end­ur haldi ráðning­ar­sam­bandi við starfs­menn sína eins og frek­ast er unnt. Mik­il verðmæti eru fólg­in í því fyr­ir sam­fé­lagið allt að sem flest­ir haldi virku ráðning­ar­sam­bandi við vinnu­veit­anda og hér verði kröft­ug viðspyrna þegar far­ald­ur­inn hef­ur gengið yfir.Helstu atriði frum­varps­ins eru eft­ir­far­andi:

• Allt að 75% hluta­bæt­ur – At­vinnu­rek­andi lækk­ar starfs­hlut­fall starfs­manns niður í að minnsta kosti 80% miðað við fullt starf, en þó ekki neðar en í 75% starfs­hlut­fall, og þá kem­ur ekki til skerðing­ar á at­vinnu­leys­is­bót­um. At­vinnu­rek­anda er óheim­ilt að krefjast vinnu­fram­lags um­fram nýtt starfs­hlut­fall.

• Allt að 90% heild­ar­launa – Greiðslur at­vinnu­leys­is­bóta skulu nema há­marki tekju­tengdra at­vinnu­leys­is­bóta í réttu hlut­falli við hið skerta starfs­hlut­fall. Laun frá vinnu­veit­anda og greiðslur at­vinnu­leys­is­bóta sam­an­lagt geta þó aldrei numið hærri fjár­hæð en 90% af meðaltali heild­ar­launa launa­manns miðað við þriggja mánaða tíma­bil áður en launamaður missti starf sitt að hluta.

• Þak á sam­an­lagðar bæt­ur og laun 700.000 kr. – Laun frá vinnu­veit­anda fyr­ir hið minnkaða starfs­hlut­fall og at­vinnu­leys­is­bæt­ur geta sam­an­lagt aldrei numið hærri fjár­hæð en 700.000 kr. á mánuði.

• Laun allt að 400.000 kr. að fullu tryggð – Ein­stak­ling­ar með 400.000 kr. eða minna í laun á mánuði geta fengið greidd 100% af meðaltali launa.

• Náms­menn heyra und­ir lög­in – Náms­menn geta átt rétt á bót­um sam­kvæmt frum­varp­inu upp­fylli þeir að öðru leyti skil­yrði ákvæðis­ins. Hvet ég náms­menn til að kynna sér skil­yrðin á vef Vinnu­mála­stofn­un­ar.

• Starfs­menn íþrótta­fé­laga og frjálsra fé­laga­sam­taka heyra und­ir lög­in – Starfs­menn og verk­tak­ar íþrótta­fé­laga og frjálsra fé­laga­sam­taka eiga rétt á hluta­greiðslu sam­hliða minnkuðu starfs­hlut­falli vegna tíma­bund­ins sam­drátt­ar í starf­semi vinnu­veit­enda.

• Sjálf­stætt starf­andi ein­stak­ling­ar heyra und­ir lög­in – Aðgerðir rík­is­ins eiga einnig við um sjálf­stætt starf­andi ein­stak­linga og gilda sömu skil­yrði um þá og starfs­fólk fyr­ir­tækja.

Lög­in eru tíma­bund­in og gilda út maí en við erum til­bú­in að bregðast við ef þess verður þörf. Nú þegar er búið að opna fyr­ir um­sókn­ir um slík­ar bæt­ur á vefsíðu Vinnu­mála­stofn­un­ar. Ég hvet at­vinnu­rek­end­ur til þess að minnka frek­ar starfs­hlut­fall starfs­fólks tíma­bundið í stað þess að grípa til upp­sagna. Störf­in ætl­um við að verja með öll­um til­tæk­um ráðum og með hlutastar­fa­leiðinni tryggj­um við að viðspyrn­an verður miklu kraft­meiri og snarp­ari þegar far­aldr­in­um lýk­ur.

För­um sam­an gegn­um skafl­inn!

Öll él stytt­ir upp um síðir og þegar birta tek­ur mun­um við þurfa alla þá viðspyrnu sem við náum til að ná fyrri styrk og von­andi gott bet­ur. Með æðru­leysi, kjarki og dugnaði kom­umst við gegn­um þessa tíma­bundnu erfiðleika. Pöss­um upp á þá sem standa okk­ur næst, nýt­um tækn­ina til sam­skipta og rækt­um lík­ama og sál eins og við get­um. Samstaða þjóðar­inn­ar hef­ur sjald­an verið mik­il­væg­ari og all­ir þurfa að leggja hönd á plóg. Sam­an för­um við í gegn­um skafl­inn.

Sam­fé­lagið tekst nú á við krefj­andi tíma, þar sem ýms­ir upp­lifa óvissu yfir kom­andi vik­um. Það á jafnt við um náms­menn og aðra, enda hafa tak­mark­an­ir á skóla­haldi reynt á en líka sýnt vel hvers mennta­kerfið er megn­ugt. Leik- og grunn­skól­ar taka á móti sín­um nem­end­um og fram­halds- og há­skól­ar sinna fullri kennslu með aðstoð tækn­inn­ar.Á vanda­söm­um tím­um er mik­il­vægt að tryggja vellíðan nem­enda og sporna við brott­hvarfi úr námi. Skóla­stjórn­end­ur, kenn­ar­ar, starfs- og náms­ráðgjaf­ar og fleiri hafa þegar brugðist við og gripið til aðgerða til að halda nem­end­um virk­um, til dæm­is með hvatn­ing­ar- og stuðnings­s­ím­töl­um, ra­f­ræn­um sam­skipt­um og fund­um, þar sem því hef­ur verið komið við.

Fyr­ir nokkr­um vik­um ákvað stjórn Lána­sjóðs ís­lenskra náms­manna, í sam­vinnu við mennta- og menn­ing­ar­málaráðuneyti, að koma til móts við nem­end­ur með því að taka til greina ann­ars kon­ar staðfest­ingu skóla á ástund­un nem­enda en hefðbundn­um vott­orðum um ein­ing­ar sem lokið hef­ur verið við. Jafn­framt var ákveðið að náms­menn gætu sótt um auka­ferðalán vegna sér­stakra aðstæðna sem gætu komið upp vegna far­ald­urs­ins. Þessi fyrstu skref sýndu mik­inn sam­starfs­vilja hjá LÍN. Um viku síðar varð ljóst að tak­mörk­un á skóla­starfi yrði enn meiri en upp­haf­lega var ráðgert og aft­ur brást LÍN fljótt við, hækkaði tekju­viðmið, seinkaði inn­heimtuaðgerðum og breytti regl­um við mat á und­anþágum. Allt miðar þetta að því að sýna sveigj­an­leika og létta á áhyggj­um náms­manna við for­dæma­laus­ar aðstæður.

Þessi viðhorf eru mjög í anda frum­varps til nýrra laga um Mennta­sjóð náms­manna, sem miðar að því að bæta hag náms­manna. Frum­varpið er til meðferðar hjá Alþingi og verður vænt­an­lega að lög­um á þessu þingi. Það fel­ur í sér grund­vall­ar­breyt­ingu á stuðningi við náms­menn, mun leiða til betri fjár­hags­stöðu náms­manna og lægri skulda­stöðu að námi loknu. Til dæm­is fá for­eldr­ar í námi fjár­styrk en ekki lán til að fram­fleyta börn­um sín­um. Jafn­framt er hvati til bættr­ar náms­fram­vindu, með 30% niður­færslu á láni ef námi er lokið inn­an til­tek­ins tíma. Það stuðlar að betri nýt­ingu fjár­muna, auk­inni skil­virkni og þjóðhags­leg­um ávinn­ingi fyr­ir sam­fé­lagið. Heim­ilt verður að greiða út náms­lán mánaðarlega og lánþegar geta valið hvort lán­in eru verðtryggð eða óverðtryggð.

Öll þessi atriði vega þungt á vog­ar­skál­un­um þegar kem­ur að því að styðja við náms­menn á erfiðum tím­um. Nú þurf­um við að gera það sem þarf, horfa fram á við og tryggja að námsstuðning­ur hins op­in­bera stuðli að jafn­rétti til náms.