Category: Greinar

Húsnæðismál hafa verið ofarlega á baugi síðastliðin ár enda ríkir skortur á íbúðarhúsnæði víða um land. Ríkisstjórnin hefur langt mikla áherslu á að efla húsnæðismarkaðinn og stuðla að auknu jafnvægi á honum óháð efnahag og búsetu. Fjölmörgum aðgerðum hefur nú þegar verið hrundið í framkvæmd til að bregðast við og eru aðrar í bígerð. Landsbyggðin hefur lögnum þótt sitja eftir í þessum efnum. Uppbygging íbúðarhúsnæðis víða um land hefur ekki fylgt auknum íbúafjölda, frekar en á höfuðborgarsvæðinu og eru dæmi um að skortur á íbúðarhúsnæði hafi staðið atvinnuuppbyggingu á landsbyggðinni fyrir þrifum.

Tillögur unnar í samstarfi við sveitarfélög

Á haustmánuðum setti ég af stað tilraunaverkefni um húsnæðismál á landsbyggðinni með Íbúðalánasjóði, Byggðastofnun og Sambandi íslenskra sveitarfélaga. Var það gert í því skyni að leita leiða til þess að bregðast við langvarandi stöðnun á húsnæðismarkaði víða um land.

Þrjátíu og þrjú sveitarfélög af öllu landinu sóttu um þátttöku. Sjö urðu fyrir valinu og tók valið mið af því að áskoranirnar sem þau stæðu frammi fyrir væru mismunandi og á ólíkum landsvæðum. Þannig yrði til breiðara framboð lausna í húsnæðismálum sem nýst geti sem flestum sveitarfélögum sem á þurfa að halda. Íbúðalánasjóður hefur undanfarna mánuði unnið náið með tilraunasveitarfélögunum að því að greina þann vanda sem þau standa frammi fyrir og undirbúa tillögur að aðgerðum.

Tólf tillögur að aðgerðum

Á grundvelli þeirrar vinnu voru lagðar fram tólf tillögur að lausnum sem kynntar voru fyrir ríkisstjórn í maí og birtar í samráðsgátt stjórnvalda í lok júlí. Þær umsagnir sem bárust voru allar jákvæðar og var í kjölfarið ákveðið að tillögurnar yrðu innleiddar.

Í byrjun vikunnar skrifaði ég undir breytingar á reglugerð um lánaflokka Íbúðalánasjóðs sem gerir það að verkum að sveitarfélög, einstaklingar og óhagnaðardrifin félög á landsbyggðinni muni geta tekið lán hjá Íbúðalánasjóði til húsnæðisuppbyggingar á stöðum þar sem opinber húsnæðisáætlun, staðfest af Íbúðalánasjóði, sýnir að skortur sé á húsnæði af því tagi sem byggja á. Þá verður brugðist við skorti á hagkvæmu leiguhúsnæði með því að gera sveitarfélögum á landsbyggðinni kleift að byggja íbúðir í almenna leigukerfinu með auknu stofnframlagi ríkisins og verður frumvarp þess efnis lagt fram á haustþingi.

Öflug byggðastefna er hagsmunamál okkar allra

Það er mikilvægt að atvinnutækifæri séu nýtt allt í kringum landið en dæmi eru um að skortur á íbúðarhúsnæði hamli frekari uppbyggingu. Sá skortur er tilkominn vegna þess að misvægi er á milli byggingarkostnaðar og markaðsverðs. Mikilvægt er að húsnæðisskortur standi ekki í vegi fyrir því og geri það að verkum að fólk fáist ekki til starfa. Sé það raunin ber stjórnvöldum að mínu viti skylda til þess að grípa til aðgerða og eftir því hefur ítrekað verið kallað. Með þeim aðgerðum sem ákveðið hefur verið að ráðast í til að bregðast við húsnæðisvanda á landsbyggðinni erum við að undirstrika vilja ríkisvaldsins til að standa við bakið á heimamönnum í uppbyggingu íbúðarhúsnæðis.

Ásmundur Einar Daðason, félags- og barnamálráðherra.

Greinin birtist í Morgunblaðinu 29. ágúst 2019.

Blindrafélagið, samtök blindra og sjónskertra á Íslandi, fagnaði áttatíu ára afmæli þann 19. ágúst síðastliðinn. Frá upphafi hefur félagið unnið að hagsmunamálum blindra og sjónskertra auk þess að veita margvíslega þjónustu og standa fyrir öflugu félagsstarfi, fræðslu og jafningjastuðningi. Félagið hefur jafnframt stuðlað að því að tryggja samræmda heild í þjónustunni þar sem ríki, sveitarfélög og hagsmunasamtök notenda hafa tekið höndum saman með góðum árangri.

Á liðnum árum hefur Blindrafélagið unnið markvisst að því að fjölga leiðsöguhundum til að mæta þörfum félagsmanna sinna. Áratugahefð er fyrir því að blindir og sjónskertir um nánast allan heim nýti hunda í daglegu lífi til þess að komast á milli staða. Hefðin er ekki eins rík hér á landi en á rætur að rekja til þess að fyrir rúmum tíu árum safnaði Blindrafélagið ásamt Lionshreyfingunni á Íslandi fyrir fjórum leiðsöguhundum sem keyptir voru frá Noregi. Það markaði upphafið að því sem síðan hefur verið kallað leiðsöguhundaverkefnið og félagið stendur að í samvinnu við Þjónustu- og þekkingarmiðstöð fyrir blinda, sjónskerta og einstaklinga með samþætta sjón- og heyrnarskerðingu.

Tólf leiðsöguhundar hafa verið keyptir í gegnum þetta verkefni á síðastliðnum tíu árum og sem stendur eru átta leiðsöguhundar hér á landi. Fimm koma fullþjálfaðir frá Svíþjóð og þrír eru fæddir og þjálfaðir hér á Íslandi. Hundarnir mættu hins vegar vera fleiri enda eru þeir afar mikilvægur liður í því að auka sjálfstæði blindra og aðlögun þeirra og þátttöku í samfélaginu.

Fyrir liggur greinargóð skýrsla Blindrafélagsins og fyrrnefndrar Þjónustu og þekkingarmiðstöðvar um hvernig staðið hefur verið að þjálfun, fjármögnun og úthlutun á leiðsöguhundum hér á landi. Þar er jafnframt að finna tillögur til framtíðar. Í tilefni afmælis félagsins ákvað ég að leggja verkefninu lið með þriggja milljón króna styrk fyrir kaupum og þjálfun á leiðsöguhundi. Hugmyndin er að flýta þannig fyrir framvindu verkefnisins. Þá hyggst ég stofna sérstakan samráðshóp sem fær það hlutverk að vinna að framþróun verkefnisins með tilliti til þeirra tillagna sem komið hafa fram.

Blindrafélagið hefur alla tíð vakað yfir þörfum félagsmanna og stöðugt leitað leiða til að sækja fram á við með það að markmiði að bæta lífskjör og aðstæður þeirra. Leiðsöguhundaverkefnið er skýrt dæmi þess.

Ásmundur Einar Daðason, félags- og barnamálaráðherra.

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 22. ágúst 2019.

Hlutfall fyrstu kaupenda af heildarfjölda íbúðarkaupenda hefur farið stöðugt vaxandi á síðastliðnum misserum og árum að því er fram kemur í nýjustu mánaðarskýrslu Íbúðalánasjóðs. Það eru mjög jákvæðar fréttir og sýna að nú sé orðið auðveldara en áður fyrir stærri hóp að safna fyrir útborgun í íbúð. Það er sérstaklega ánægjulegt í ljósi þess að eitt af lykilatriðunum í yfirlýsingu stjórnvalda um stuðning við lífskjarasamninga aðila vinnumarkaðarins frá því í vor var að auðvelda ungu fólki og tekjulágum að komast inn á fasteignamarkaðinn.

Betur má ef duga skal

Þetta er vissulega fagnaðarefni en betur má ef duga skal. Í skýrslu sem verkefnisstjórn, sem ég skipaði til að fjalla um aðgerðir til að lækka þröskuld ungs fólks og tekjulágra inn á húsnæðismarkaðinn, skilaði af sér í vor, kom fram að þröskuldur ungs fólks og tekjulágra inn á húsnæðismarkað væri enn of hár. Þrátt fyrir aukinn kaupmátt og sögulega lága raunvexti. Í félagsmálaráðuneytinu er því unnið að því, í samstarfi við Íbúðalánasjóð og aðila vinnumarkaðarins, að útfæra enn frekari úrræði til stuðnings fyrstu kaupendum og tekjulágum.

Hinir tekjulægstu mega ekki gleymast

Húsnæði er grunnþörf allra og það er óábyrgt ef við skiljum stóra hópa eftir á húsnæðismarkaði. Leigumarkaðurinn nærri því tvöfaldaðist í kjölfar efnahagshrunsins haustið 2008 og samkvæmt könnun Íbúðalánasjóðs telja 92% leigjenda það óhagstætt að leigja og einungis 8% telja sig geta farið af leigumarkaði innan sex mánaða. Þá er ótalið allt það fólk sem missti húsnæði sitt í efnahagshruninu og hefur ekki komist inn á fasteignamarkaðinn á nýjan leik. Í mörgum tilfellum nær það fólk einfaldlega ekki að brúa bilið sem til þarf til að leggja fram 20-30% eigið fé við kaup á íbúð. Þessir hópar mega ekki gleymast.

Félagsmálaráðuneytið vinnur að margvíslegum fleiri aðgerðum til að stuðla að auknu jafnvægi og stöðugleika á húsnæðismarkaði. Nýlega var kynnt í samráðsgátt stjórnvalda tilraunaverkefni á vegum Íbúðalánsjóðs til þess að bregðast við vanda sveitarfélaga á landsbyggðinni. Bind ég miklar vonir við að það geti orðið til þess að rjúfa stöðnun í atvinnumálum landsbyggðarinnar þar sem skortur á hentugu íbúðarhúsnæði hamlar oftar en ekki uppbyggingu atvinnulífs í héraði.

Á næsta þingi hyggst ég síðan mæla fyrir umfangsmiklum breytingum á lögum sem varða húsnæðismál. Þar á meðal eru breytingar á lögum um almennar íbúðir sem þegar hafa verið kynntar en þær felast meðal annars í breytingum á tekju- og eignamörkum þannig að fleiri eigi kost á að leigja og búa í almennum leiguíbúðum. Sömuleiðis eru fyrirhugaðar breytingar á húsaleigulögum til að tryggja enn betur réttarstöðu leigjenda.

Með fyrirhugaðri sameiningu Mannvirkjastofnunar og þess hluta Íbúðalánasjóðs sem snýr að framkvæmd húsnæðisstuðnings stjórnvalda verður til ný öflug húsnæðisstofnun. Stofnunin fær það hlutverk að framfylgja stefnu stjórnvalda um að almenningur hafi ávallt aðgang að viðunandi og öruggu húsnæði á viðráðanlegu verði í samræmi við þarfir hvers og eins, óháð efnahag og búsetu. Sú krafa kom jafnframt skýrt fram í lífskjarasamningunum. Framangreindar aðgerðir eru skref í þessa átt.

Ásmundur Einar Daðason, félags- og barnamálaráðherra.

Greinin birtist í Fréttablaðinu 15. ágúst 2019

Fyr­ir ná­kvæm­lega 45 árum og ein­um mánuði, 14. júlí 1974, var blásið í lúðra við Skeiðar­ár­brú og hald­inn dans­leik­ur á palli fram eft­ir kvöldi. Til­efnið var vígsla brú­ar­inn­ar, en með henni var hringn­um lokað og Hring­veg­ur­inn, sem teng­ir byggðir um­hverf­is landið, form­lega opnaður. Skeiðar­ár­brú var án nokk­urs efa ein mesta sam­göngu­bót Íslend­inga fyrr og síðar. Upp frá þeim tíma gat ekk­ert hamlað greiðri för bif­reiða hring­inn í kring­um landið og vega­sam­göng­ur tóku stakka­skipt­um.

Í fram­hald­inu var fljót­lega farið að leggja bundið slitlag á þjóðvegi víðs veg­ar um landið. Nú, fjór­um ára­tug­um seinna, er tíma­bært og ánægju­legt að hafa lokið því brýna verk­efni að leggja slitlag á all­an hring­inn með nýj­um veg­arkafla um Beru­fjarðar­botn. Það kann að hljóma und­ar­lega í eyr­um margra að ekki hafi verið komið bundið slitlag á all­an hring­inn fyr­ir löngu og má tína til marg­ar ástæður fyr­ir því.

Skipt­ar skoðanir um leiðir

Þjóðvega­kerfið er viðamikið, um 13 þúsund kíló­metr­ar, og fyr­ir fá­menna þjóð kost­ar mikla fjár­muni að byggja það upp svo að upp­fylli megi lág­marks­kröf­ur. Á und­an­förn­um árum hafa fjár­mun­ir verið af enn skorn­ari skammti og for­gangs­röðun vega­fram­kvæmda verið í þágu um­ferðarör­ygg­is þar sem um­ferðin er mest. Und­ir­bún­ing­ur að þess­um lokakafla hring­veg­ar­ins á sér lang­an aðdrag­anda og má rekja til árs­ins 2007. Skipt­ar skoðanir voru um leiðir um Beru­fjarðar­botn, sem seinkaði und­ir­bún­ingi verks­ins, en niðurstaðan var þessi nýi veg­kafli sem ég held að við get­um öll verið ánægð með.

Flók­inn und­ir­bún­ing­ur

Það leiðir hug­ann að öðrum brýn­um vega­fram­kvæmd­um sem hafa dreg­ist úr hófi. Und­ir­bún­ing­ur nýrr­ar veg­línu er mun flókn­ari í dag, ferlið langt þar sem marg­ir aðilar og stofn­an­ir koma að mál­um, s.s. skipu­lags­yf­ir­völd, land­eig­end­ur og íbú­ar. Stjórn­sýslu­ferlið er því flókið og get­ur leitt af sér ófyr­ir­séðar niður­stöður með til­heyr­andi seink­un­um á sam­göngu­bót­um. Hverj­ar sem ástæðurn­ar kunna að vera koma þær nær oft­ast niður á al­menn­ingi og fyr­ir­tækj­um á svæðinu.

Ný sam­göngu­áætlun

Frá því að hringn­um var lokað hef­ur vega­kerfið batnað um­tals­vert und­an­farna ára­tugi. Mikið verk er þó óunnið sem brýnt er að hraða eins og kost­ur er. Um­ferð á veg­um hef­ur auk­ist mjög hratt á síðustu árum en vega­kerfið er víða við þol­mörk vegna um­ferðar og ber þess merki. Í stjórn­arsátt­mál­an­um var sam­mælst um stór­sókn í sam­göngu­mál­um og verður um 120 millj­örðum kr. varið úr rík­is­sjóði til fram­kvæmda á vega­kerf­inu á næstu fimm árum. Þess fyr­ir utan hef­ur verið leitað allra leiða til að hraða vega­fram­kvæmd­um enn frek­ar og mun ég leggja fram end­ur­skoðaða fimm ára sam­göngu­áætlun núna í haust á Alþingi. Þar ber hæst stærri fram­kvæmd­ir sem mætti flýta, en verða gjald­skyld­ar að þeim lokn­um. Gert er ráð fyr­ir sér­stakri jarðganga­áætl­un og er miðað við að haf­in verði hóf­leg gjald­taka til þess að standa straum af kostnaði við rekst­ur og viðhald þeirra. Þá er mark­mið að gera um­ferð á höfuðborg­ar­svæðinu skil­virk­ari og er ljóst að ríki og sveit­ar­fé­lög geta ekki borið nema að hluta til fyr­ir­huguð sam­göngu­mann­virki, um­ferðar­gjöld muni því renna til verk­efn­anna.

Næstu ár

Öryggi er sem fyrr leiðarljósið í öll­um fram­kvæmd­um og er stærsta verk­efnið að auka ör­yggi í um­ferðinni. Mark­mið til lengri tíma er að stytta vega­lengd­ir og tengja byggðir með bundnu slit­lagi, sem er eðli­legt fram­hald eft­ir að hafa lokað hringn­um. Til­gang­ur­inn er skýr; að efla at­vinnusvæði og bú­setu um land allt til að Ísland verði í fremstu röð með trausta og ör­ugga innviði og öfl­ug sveit­ar­fé­lög.

Sigurður Ingi Jóhannsson, samgöngu- og sveitarstjórnarráðherra.

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 14. ágúst 2019.

Ný­lega lauk þingi Alþjóðavinnu­mála­stofn­un­ar­inn­ar, Alþjóðavinnu­málaþing­inu, sem var hið 108. í röðinni. Þess var minnst með marg­vís­leg­um hætti að öld er liðin frá því að stofn­un­in hóf starf­semi árið 1919. Henni var sett það mark­mið að ráða bót á fé­lags­leg­um vanda­mál­um sem öll ríki áttu við að stríða og aðeins yrði sigr­ast á með sam­eig­in­legu fé­lags­legu átaki þjóðanna. Bjarg­föst trú þeirra full­trúa rík­is­stjórna, at­vinnu­rek­enda og launa­fólks sem mótuðu Alþjóðavinnu­mála­stofn­un­ina var að var­an­leg­ur friður yrði ekki tryggður nema fé­lags­legu rétt­læti væri fyrst komið á inn­an þjóðfé­lag­anna. Órétt­læti væri upp­spretta árekstra sem leiddu til styrj­alda þjóða í milli. Þess­ir full­trú­ar höfðu fyr­ir aug­un­um sviðna jörð og hús­a­rúst­ir og áttu marg­ir hverj­ir um sárt að binda eft­ir gíf­ur­leg­ar mann­fórn­ir í fyrri heims­styrj­öld­inni.

Fjöl­marg­ir þjóðarleiðtog­ar og for­ystu­menn í fé­lags- og vinnu­mál­um sóttu þingið af þessu til­efni. Nefna má for­seta Ítal­íu, Frakk­lands, Gana og Suður-Afr­íku. Enn frem­ur fjöl­marga for­sæt­is­ráðherra. Í þeim hópi voru for­sæt­is­ráðherr­ar Nor­egs, Svíþjóðar, Lúx­em­borg­ar, Bret­lands, Nepals o.fl. Aldrei í sögu sam­tak­anna hafa jafn marg­ir sótt þingið, eða rúm­lega sex þúsund full­trú­ar rík­is­stjórna, sam­taka at­vinnu­rek­enda og sam­taka launa­fólks.

Eitt af mik­il­væg­ustu verk­efn­um Alþjóðavinnu­málaþings­ins er að fara yfir ár­lega skýrslu sér­fræðinga­nefnd­ar stofn­un­ar­inn­ar um fram­kvæmd aðild­ar­ríkj­anna 187 á þeim alþjóðasamþykkt­um um fé­lags- og vinnu­mál sem þau hafa full­gilt. Fram­kvæmd Tyrk­lands á alþjóðasamþykkt um fé­laga­frelsi var meðal þess sem kom til kasta þings­ins. Full­trú­ar launa­fólks voru mjög gagn­rýn­ir á ástandið í land­inu og röktu mörg dæmi um það hvernig stjórn­völd hefðu komið í veg fyr­ir starf­semi stétt­ar­fé­laga sem væru þeim ekki að skapi. Einnig var rakið hvernig tug­ir þúsunda höfðu verið hneppt­ir í varðhald vegna upp­log­inna full­yrðinga um stuðning við mis­heppnað vald­arán fyr­ir nokkr­um árum.

Und­ir­bún­ing­ur fyr­ir af­mælis­árið hófst fyr­ir þrem­ur árum. Aðild­ar­rík­in voru hvött til þess að stofna til umræðna og rann­sókn­ar­verk­efna um viðbrögð við fyr­ir­sjá­an­leg­um breyt­ing­um á skipu­lagi vinn­unn­ar og vinnu­um­hverfi. Norður­lönd­in svöruðu þessu kalli með sam­eig­in­legu verk­efni sem fólst í ár­leg­um ráðstefn­um um af­markaða þætti fé­lags- og vinnu­mála. Loka­hnykk­ur­inn í nor­ræna verk­efn­inu var ráðstefna sem hald­in var í Hörpu dag­ana 4. og 5. apríl sl. Sam­eig­in­legt álit var að þessi ráðstefna hefði borið af bæði hvað varðaði skipu­lag og umræður. Nefnd á veg­um Alþjóðavinnu­mála­stofn­un­ar­inn­ar, sem laut m.a. for­mennsku Stef­an Löf­vens, for­sæt­is­ráðherra Svíþjóðar, vann úr rann­sókn­um og gögn­um frá ráðstefn­un­um sem haldn­ar voru í til­efni af ald­araf­mæl­inu og birti í skýrslu. Í henni áttu sæti þjóðarleiðtog­ar og for­ystu­menn sam­taka at­vinnu­rek­enda og launa­fólks á alþjóðavísu. Efni skýrsl­unn­ar var til um­fjöll­un­ar í sjö áhuga­verðum pall­borðsum­ræðum á Alþjóðavinnu­málaþing­inu. Helsta niðurstaðan er sú að leggja þarf áherslu á end­ur­mennt­un og þjálf­un auk fé­lags­legs stuðnings­kerf­is sem gef­ur fólki tæki­færi til að bregðast við óumflýj­an­leg­um breyt­ing­um sem fylgja nýrri tækni og breytt­um verk- og fram­leiðslu­hátt­um.

Fyr­ir þessu af­mæl­isþingi Alþjóðavinnu­mála­stofn­un­ar­inn­ar lágu til­lög­ur að nýrri alþjóðasamþykkt og til­mæli um nán­ari út­færslu á aðgerðum gegn einelti og of­beldi á vinnu­stöðum. Um var að ræða síðari umræðu en fyrri umræða fór fram á þing­inu árið 2018 og lauk í mikl­um ágrein­ingi sem m.a. sner­ist um skil­grein­ing­ar og upp­taln­ingu hópa sem gætu tal­ist í hættu á að verða fyr­ir aðkasti vinnu­fé­laga. Eft­ir mjög strembn­ar umræður tókst góð samstaða í þing­nefnd­inni sem hélt til loka þings­ins. Til­lag­an að samþykkt og til­mæl­um naut víðtæks stuðnings þing­full­trúa. Gildi þess­ara gerða felst í því að með þeim er lagður grunn­ur að aðgerðum til að skapa vinnu­um­hverfi sem bygg­ist á virðingu fyr­ir mann­legri reisn og er laust við hvers kon­ar of­beldi og einelti.

Ég hef þegar óskað eft­ir því við sam­starfs­nefnd fé­lags­málaráðuneyt­is­ins og helstu sam­taka at­vinnu­rek­enda og launa­fólks um mál­efni Alþjóðavinnu­mála­stofn­un­ar­inn­ar að hún taki samþykkt­ina til um­fjöll­un­ar með það fyr­ir aug­um að Ísland verði í hópi þeirra ríkja sem fyrst full­gilda þessa nýju alþjóðasamþykkt sem hef­ur ekki síst það mark­mið að tryggja mann­sæm­andi vinnu­um­hverfi.

Ásmundur Einar Daðason, félags- og barnamálaráðherra.

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 10. ágúst 2019.

Sveitarfélögin gegna þýðingarmiklu hlutverki fyrir stjórnskipan landsins og lýðræði. Þau eru ein elsta skipulagseining landsins. Fyrstu rituðu heimildirnar um hreppa er að finna í Grágás, lögbók Íslendinga frá 12. öld, en þar er talað um að í löghreppi skuli vera 20 bændur eða fleiri. Nýrri skipan var komið á með tilskipun frá Kristjáni IX. Danakonungi 4. maí 1872 en fyrstu sveitarstjórnarlögin voru sett árið 1905.

Það má segja að hver tími hafi sín einkenni. Um eða upp úr þarsíðustu aldamótum tók sveitarfélögum að fjölga. Flest urðu sveitarfélögin 229 en á seinni hluta aldarinnar var farið að leggja aukna áherslu á sameiningu sveitarfélaga og auka hlutverk þeirra í opinberri stjórnsýslu. Fækkaði sveitarfélögum úr 157 um miðbik síðustu aldar og eru þau 72 í dag. Meira en helmingur hefur færri en 1.000 íbúa sem hægt er að halda fram að séu vart sjálfbærar einingar.

Í nýrri tillögu til þingsályktunar, sem ég mun kynna fyrir ríkisstjórn á fundi hennar í Mývatnssveit í dag, er í fyrsta skipti sett fram heildarstefna um sveitarstjórnarstigið. Tillagan er sprottin upp úr víðtæku samráði um land allt. Meginmarkmiðið er að sveitarfélög á Íslandi verði öflug og sjálfbær vettvangur lýðræðislegrar starfsemi og að sjálfsstjórn og ábyrgð sveitarfélaga sé virt og tryggð verði sem jöfnust réttindi og aðgengi íbúa að þjónustu.

Stefnunni fylgir aðgerðaáætlun með 11 aðgerðum. Ein aðgerðin felur í sér að lágmarksíbúamark verði að nýju sett í sveitarstjórnarlög, önnur fjallar um aukinn stuðning Jöfnunarsjóðs sveitarfélaga við sameiningar og sú þriðja miðar að því að lækka skuldaviðmið sveitarstjórnarlaga. Þá felur ein aðgerð í sér eflingu rafrænnar stjórnsýslu og þjónustu sveitarfélaga.

Hér er um tímamót að ræða sem fela í sér stórtækar umbætur í opinberri stjórnsýslu sem eflir sveitarstjórnarstigið. Tillagan verður kynnt í samráðsgátt stjórnvalda síðar í dag og hvet ég landsmenn alla til að kynna sér efni hennar vel og senda inn umsagnir.

Sigurður Ingi Jóhannsson, samgöngu- og sveitarstjórnarráðherra.

Greinin birtist fyrst í Fréttablaðinu 8. ágúst 2019.

Íslend­inga­deg­in­um var fagnað í 120. skipti í bæn­um Mountain í Norður-Dakóta í Banda­ríkj­un­um og í 130. skipti í Gimli í Manitoba-fylki í Kan­ada um liðna helgi. Að deg­in­um standa af­kom­end­ur vest­urfara sem héldu frá Íslandi til Norður-Am­er­íku á ár­un­um 1875-1914 en talið er að milli 15.000 og 20.000 Íslend­ing­ar hafi flust bú­ferl­um og hafið nýtt líf í vest­ur­heimi. Á þess­um tíma fluttu um 52 millj­ón­ir Evr­ópu­búa til vest­ur­heims meðal ann­ars vegna þess að land­búnaðarsam­fé­lög­in gátu ekki fram­leitt nægj­an­lega mikið í takt við þá miklu fólks­fjölg­un sem átti sér stað í Evr­ópu en á tíma­bil­inu 1800-1930 fjölgaði íbú­um álf­unn­ar úr 150 millj­ón­um í 450 millj­ón­ir.

Stolt af upp­runa sín­um

Hluti af því að þekkja sjálf­an sig er að þekkja upp­runa sinn. Vest­ur-Íslend­ing­ar leggja mikið á sig til þess að rækta tengsl sín við Ísland og halda sögu sinni og menn­ingu á lofti. Á þess­um slóðum í Kan­ada og Banda­ríkj­un­um eru af­kom­end­ur Íslend­inga sem tala ís­lensku án þess að hafa búið á Íslandi. Þrátt fyr­ir að rúm 100 ár séu liðin frá því að bú­ferla­flutn­ing­ar vest­urfar­anna liðu und­ir lok er fólk enn mjög meðvitað um upp­runa sinn og er stolt af hon­um. Slíkt er alls ekki sjálf­gefið en sú þraut­segja, áhugi, dugnaður og þjóðrækni sem býr í Vest­ur-Íslend­ing­um er til eft­ir­breytni.

Skylda Íslands

Manitoba er fjöl­menn­asta byggðarlag Íslend­inga í heim­in­um utan Íslands en sam­kvæmt Hag­stofu Kan­ada hafa um 90 þúsund Kan­ada­menn skráð upp­runa sinn sem ís­lensk­an. Sögu þessa fjöl­menna hóps þarf að gera betri skil á Íslandi og það er skylda okk­ar Íslend­inga að rækta þessi tengsl af alúð og al­vöru. Ákveðin vatna­skil urðu í sam­skipt­um Íslands við þetta svæði þegar ís­lensk stjórn­völd opnuðu ræðismanns­skrif­stofu í Winnipeg árið 1999. Skrif­stof­an hef­ur leikið lyk­il­hlut­verk í að efla tengsl okk­ar við Vest­ur-Íslend­inga. Við vilj­um halda áfram að efla þau og því var sér­lega ánægju­legt á sjálf­um Íslend­inga­deg­in­um að greina frá ákvörðun ís­lenskra stjórn­valda um auk­inn stuðning við ís­lensku­deild Manitoba-há­skóla í Winnipeg en deild­in hef­ur verið starf­rækt við skól­ann síðan 1951 við góðan orðstír.

Byggj­um fleiri brýr

Það var stór­kost­legt að taka þátt í Íslend­inga­dög­un­um og kynn­ast öllu því góða fólki sem legg­ur mikla vinnu á sig við að gera dag­inn sem hátíðleg­ast­an. Um sann­kallaðan fjár­sjóð er að ræða sem von­andi sem flest­ir fá tæki­færi til að kynn­ast. Í því sam­hengi vil ég nefna Snorra­verk­efnið sem ætlað er ung­menn­um af ís­lensk­um upp­runa í Norður-Am­er­íku til þess að koma til Íslands og kynn­ast upp­runa sín­um og Snorri-Vest­ur-verk­efnið sem er ætlað ís­lensk­um ung­menn­um til að kynn­ast slóðum Vest­ur-Íslend­inga. Með ung­menna­skipt­um sem þess­um rækt­um við áfram þessi ein­stöku tengsl og byggj­um þannig fleiri brýr yfir til skyld­fólks okk­ar í vest­ur­heimi.

Lilja Dögg Alfreðsdóttir, mennta- og menningarmálaráðherra.

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 8. ágúst 2019.

Síðastliðna daga hef ég sem sveitarstjóri Dalvíkurbyggðar fengið upphringingar frá blaðamönnum vegna sölu á jörðinni Atlastöðum í Svarfaðardal til fyrirtækis í eigu erlendra aðila. Spurt er hvort sveitarfélagið hafi áhyggjur af sölunni og innt er eftir viðbrögðum.

Sveitarfélagið hefur ekki forkaupsrétt að jörðum í sveitarfélaginu og því kom salan ekki inn á borð sveitarstjórnar. Aukin heldur er það ekki á stefnuskrá sveitarstjórnar að kaupa jarðir. Því getur sveitarstjórn ekki annað en setið hjá og vonað að nýir eigendur muni rækta sína jörð, standa við þær skuldbindingar sem felast í jarðareign í sveit og verði virkir þátttakendur í samfélagi sveitarinnar.

Hins vegar hefur þetta mál vakið mig til enn frekari umhugsunar um jarðasölur almennt. Hér bæði austan og vestan við eru dæmi þar sem stórfelld uppkaup á jörðum hafa átt sér stað og eru að eiga sér stað. Þar erum við að tala um uppkaup eignamanna ótengdum búskap. Margar jarðir safnast á fárra hendur og falla í flestum tilfellum úr hefðbundnum búskap. Þetta er ógn við byggðir landsins, við atvinnuuppbyggingu í sveitum og við sjálfstæði þjóðar.

Tilraunir ráðamanna til að koma lagasetningu á þessar gjörðir spannar nú nokkur ár. Við höfum dæmi frá nágrannaþjóðum um það hvernig þær hafa brugðist við og sett reglur og lög sem ætti að vera styðjast við eða heimfæra með einhverjum hætti upp á okkur hér á landi. Að jarðir þurfi að vera í ákveðnum búskap eða nýtingu, að einn og sami aðili og tengdir aðilar megi ekki eiga fleiri en X jarðir, að eigandi þurfi að vera með lögheimili á jörðinni o.s.frv.

Hversu erfiða ætlum við að gera okkur þessa lagasetningu og hversu langt ætlum við að láta málið ganga áður en gripið verður í taumana? Hversu illa ætlum við að láta vaða yfir sjálfstæði okkar áður en við spyrnum við fótum? Eða ætlum við yfirleitt ekki neitt að gera?

Ég er ein af þeim sem þoli illa að sitja hjá og horfa á þetta gerast fyrir framan nefið á mér. Ég veit að þannig er með margan Íslendinginn. Því hvet ég núverandi ríkisstjórn til lagasetningar á haustþingi sem vonandi tekur fyrir uppkaup á landi með þeim hætti sem er að gerast í dag. Ég bind vonir við samstarf sem samgöngu– og sveitarstjórnarráðherra segir komið á undir forystu forsætisráðuneytis sem á að leita að ásættanlegri lausn í málinu fyrir komandi kynslóðir.

Katrín Sigurjónsdóttir, sveitarstjóri í Dalvíkurbyggð og formaður Atvinnuþróunarfélags Eyjafjarðar.

Þegar við hugs­um til þess sem helst hef­ur mótað lýðveldið okk­ar og það sem skil­grein­ir okk­ur sem þjóð berst talið oft að menn­ing­unni; að tungu­mál­inu, bók­mennt­un­um og nátt­úr­unni. Í sjálf­stæðis­bar­átt­unni var þjóðtung­an ein helsta rök­semd þess að Íslend­ing­ar væru sér­stök þjóð og sjálf­stæðis­kröf­ur okk­ar rétt­mæt­ar. Tungu­málið er þannig lyk­ill­inn að sjálfs­mynd okk­ar og sjálfs­skiln­ingi. Íslensk stjórn­völd hafa í þessu sam­hengi kynnt heild­stæða áætl­un sem miðar að því að styrkja stöðu ís­lensk­unn­ar. Mik­il­væg­ur áfangi á þeirri veg­ferð náðist þegar Alþingi samþykkti sam­hljóða þings­álykt­un um mik­il­vægi ís­lenskr­ar tungu og nauðsyn þess að tryggja að tungu­málið verði áfram notað á öll­um sviðum ís­lensks sam­fé­lags.

Víðtæk sam­vinna

Tug­ir um­sagna bár­ust um þings­álykt­un­ina en á grunni henn­ar er unn­in aðgerðaáætl­un til þriggja ára, í víðtækri sam­vinnu og sam­starfi. All­ir sem bú­sett­ir eru á Íslandi skulu eiga þess kost að læra og nota ís­lensku til virkr­ar þátt­töku í ís­lensku sam­fé­lagi. Helstu mark­mið þings­álykt­un­ar­inn­ar eru í fyrsta lagi að ís­lenska verði notuð á öll­um sviðum sam­fé­lags­ins, í öðru lagi að ís­lensku­kennsla verði efld á öll­um skóla­stig­um ásamt mennt­un og starfsþróun kenn­ara og í þriðja lagi að framtíð ís­lenskr­ar tungu í sta­f­ræn­um heimi verði tryggð. Aðgerðaáætl­un­inni er skipt í fimm liði: Vit­und­ar­vakn­ingu um ís­lenska tungu, mennt­un og skólastarf, menn­ingu og list­ir, tækniþróun, aðgengi og ný­sköp­un og að lok­um stefnu­mót­un fyr­ir stjórn­sýslu og at­vinnu­líf.

I. Vit­und­ar­vakn­ing um ís­lenska tungu

Stuðlað verði að vit­und­ar­vakn­ingu um mik­il­vægi ís­lenskr­ar tungu, gildi henn­ar og sér­stöðu. Áhersla verði lögð á mik­il­vægi þess að ís­lenska sé lif­andi tungu­mál í stöðugri þróun og helsta sam­skipta­mál sam­fé­lags­ins. Þessi vit­und­ar­vakn­ing, und­ir yf­ir­skrift­inni Áfram ís­lenska!, teng­ist flest­um sviðum þjóðlífs­ins og spegl­ast í þeim aðgerðum sem hér fara á eft­ir.

II. Mennt­un og skólastarf

Mik­il­vægi læsis. Læsi er lyk­ill að lífs­gæðum á alþjóðavísu og unnið verður áfram í skóla­sam­fé­lag­inu að verk­efn­um sem tengj­ast Þjóðarsátt­mála um læsi og leit­ast við að tryggja virka aðkomu heim­ila, bóka­safna, rit­höf­unda og fjöl­miðla að því verk­efni.

Íslenska sem annað móður­mál. Þeir sem bú­sett­ir eru á Íslandi og hafa annað móður­mál en ís­lensku, börn jafnt sem full­orðnir, fái jafn­gild tæki­færi til ís­lensku­náms og stuðning í sam­ræmi við þarf­ir sín­ar. Skipaður hef­ur verið verk­efna­hóp­ur sem ætlað er að marka heild­ar­stefnu í mál­efn­um nem­enda með annað móður­mál en ís­lensku.

Kenn­ara­mennt­un. Vægi ís­lensku verði aukið í al­mennu kenn­ara­námi og áhersla lögð á að örva áhuga verðandi kenn­ara á tungu­mál­inu. Stuðlað verði að því að efla sköp­un­ar­gleði til að byggja upp hæfni nem­enda og stuðla að já­kvæðu viðhorfi til ís­lensk­unn­ar á öll­um skóla­stig­um.

Starfsþróun kenn­ara. Stutt verði við starfsþróun og símennt­un kenn­ara í þeim til­gangi að efla lær­dóms­sam­fé­lag skól­anna. Áhersla verði lögð á að auka hæfni kenn­ara í ís­lensku og að þeir hafi tök á fjöl­breytt­um kennslu­hátt­um til að kenna ís­lensku bæði sem móður­mál og sem annað mál.

Há­skóla­kennsla og rann­sókn­ir. Haldið verði áfram uppi öfl­ugri há­skóla­kennslu og rann­sókn­ar­starf­semi í ís­lensku bæði í grunn­rann­sókn­um og hag­nýt­um rann­sókn­um.

Kennsla á ís­lensku. Kennsla í mennta­kerf­inu á 1.-6. þrepi hæfniramma fari fram á ís­lensku.

Náms­gagna­út­gáfa. Stuðlað verði að góðu aðgengi nem­enda á öll­um skóla­stig­um að fjöl­breyttu og vönduðu náms­efni á ís­lensku á sem flest­um náms­sviðum.

Íslensku­nám full­orðinna inn­flytj­enda. Sett­ur verði hæfnirammi um ís­lensku­nám inn­flytj­enda og viðeig­andi náms­leiðir þróaðar með auknu fram­boði nám­skeiða og náms­efn­is á öll­um stig­um. Sam­hliða verði út­búið ra­f­rænt mat­s­kerfi til að meta hæfni full­orðinna inn­flytj­enda í ís­lensku.

Íslensku­kennsla er­lend­is. Styrkja skal stoðir ís­lensku­kennslu á er­lendri grundu. Nýta skal nýj­ustu tækni til hags­bóta fyr­ir þá fjöl­mörgu sem vilja læra ís­lensku, með sér­stakri áherslu á börn og ung­menni.

III. Menn­ing og list­ir

Bók­menn­ing. Sköpuð séu skil­yrði fyr­ir fjöl­breytta út­gáfu bóka svo tryggt sé að áfram geti fólk á öll­um aldri lært, lesið og skapað á ís­lensku. Alþingi hef­ur nú þegar samþykkt lög um stuðning við út­gáfu bóka á ís­lensku með því að heim­ila end­ur­greiðslu 25% kostnaðar vegna út­gáfu þeirra. Þá verður sér­stök áhersla lögð á efni fyr­ir yngri les­end­ur, meðal ann­ars með nýj­um styrkt­ar­sjóði fyr­ir barna- og ung­menna­bæk­ur. Sjóðnum, sem gefið var nafnið Auður, hef­ur þegar verið komið á lagg­irn­ar og var út­hlutað úr hon­um í fyrsta sinn í sum­ar. Einnig verður hugað bet­ur að hlut­verki og mik­il­vægi þýðinga fyr­ir þróun tungu­máls­ins, ekki síst í upp­lýs­inga­tækni, ve­f­efni, hug- og tækni­búnaði.

Lögð verði áhersla á notk­un ís­lensku í list­grein­um s.s. tónlist, mynd­list, sviðslist­um, kvik­mynda­gerð og fram­leiðslu sjón­varps­efn­is. Þar verði stuðlað að auk­inni frumsköp­un á ís­lensku, kynn­ingu og grein­ingu list­ar á ís­lensku og skap­andi notk­un tungu­máls­ins á öll­um sviðum. Áfram verði dyggi­lega stutt við gerð kvik­mynda og sjón­varps­efn­is á ís­lensku og hugað sér­stak­lega að efni fyr­ir yngri áhorf­end­ur með áherslu á þýðing­ar, textun og tal­setn­ingu.

Fjöl­miðlar gegna mik­il­vægu hlut­verki þegar kem­ur að efl­ingu ís­lensk­unn­ar. Stefnt verði að því að efla inn­lenda dag­skrár­gerð fyr­ir ljósvakamiðla og einnig tryggja aðgengi að fjöl­breyttu efni á ís­lensku, ís­lensku tákn­máli eða texta. Þá verði stutt við starf­semi einka­rek­inna fjöl­miðla vegna öfl­un­ar og miðlun­ar frétta og frétta­tengds efn­is á ís­lensku.

Bóka­söfn. Starf­semi skóla­bóka­safna og al­menn­ings­bóka­safna verði efld og þjón­usta við nem­end­ur og al­menn­ing bætt. Áhersla verði lögð á aðgang að nýju og fjöl­breyttu les­efni á ís­lensku.

IV. Tækniþróun, aðgengi og ný­sköp­un

Mál­tækni – sta­f­ræn framtíð tung­unn­ar. Framtíð ís­lenskr­ar tungu í sta­f­ræn­um heimi verði tryggð. Unnið verði sam­kvæmt ver­káætl­un um mál­tækni fyr­ir ís­lensku 2018-2022. Verk­efnið end­ur­spegl­ist í fjár­mála­áætl­un og braut­ar­gengi þess verði tryggt til framtíðar.

Orðasöfn og orðanefnd­ir. Stuðlað verði að opnu aðgengi al­menn­ings að upp­lýs­inga­veit­um um ís­lenskt mál, svo sem orðabók­um, orðasöfn­um og mál­fars­söfn­um. Þá verði stutt við starf orðanefnda til að tryggja að ís­lensk­ur fræðiorðaforði efl­ist.

V. Stefnu­mót­un, stjórn­sýsla og at­vinnu­líf

Viðmið um mál­notk­un. Sett verði viðmið um notk­un ís­lensku og annarra tungu­mála í upp­lýs­inga- og kynn­ing­ar­efni á veg­um stjórn­valda og at­vinnu­lífs. Þar höf­um við að mark­miði að ís­lenska sé ávallt notuð „fyrst og fremst“, þ.e.a.s. kynn­ing­ar­texti á ís­lensku komi á und­an er­lend­um þýðing­um. Þetta á ekki síst við um ís­lensk ör­nefni en borið hef­ur á því í aukn­um mæli að nöfn sögu­frægra staða á Íslandi hafi verið þýdd á er­lend tungu­mál eða stöðunum jafn­vel gef­in ný er­lend heiti sem ratað hafa inn á landa­kort á net­inu.

Mál­stefna um ís­lenskt tákn­mál. Gerð verði mál­stefna um ís­lenskt tákn­mál og skal hún liggja fyr­ir eigi síðar en í árs­lok 2020. Mál­nefnd um ís­lenskt tákn­mál hafi um­sjón með því verk­efni.

Íslensk mál­stefna. Mál­stefn­an sem samþykkt var árið 2009 – Íslenska til alls – verði end­ur­skoðuð til sam­ræm­is við breytta tíma og byggt verði á mati á nú­ver­andi mál­stefnu. Ný mál­stefna skal liggja fyr­ir eigi síðar en í árs­lok 2021. Íslensk mál­nefnd hafi um­sjón með því lög­bundna verk­efni. Hvatt sé til þess að sem flest­ar stofn­an­ir, fyr­ir­tæki og fé­laga­sam­tök marki sér mál­stefnu.

Loka­orð

Það hlýt­ur hverj­um manni að vera ljóst að ís­lensk­an þarf öt­ula mál­svara og fylg­is­menn ef við ætl­um að nota hana áfram hér á landi. Við þurf­um öll að leggj­ast á árar til að tryggja að svo megi verða. Tungu­málið varðveit­ir sögu okk­ar og menn­ingu, svo ekki sé talað um ör­nefn­in sem að sjálf­sögðu eiga að vera rituð á ís­lensku um ald­ur og ævi. Ég vitna oft í orð fyrr­ver­andi for­seta, frú Vig­dís­ar Finn­boga­dótt­ur, sem sagði: „Ef ís­lensk­an hverf­ur tap­ast þekk­ing og við hætt­um að vera þjóð.“ Því setj­um við ís­lensk­una í önd­vegi með því að nota hana fyrst og fremst og átt­um okk­ur á því að virði henn­ar er okk­ur ómet­an­legt.

Lilja Dögg Alfreðsdóttir, mennta- og menningarmálaráðherra.

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 3. ágúst 2019.