Category: Greinar

Jóla­bóka­flóðið er skollið á, af meiri krafti en marg­ir óttuðust fyr­ir fá­ein­um árum þegar bóka­út­gáfa hafði dreg­ist veru­lega sam­an. Sú þróun var óheppi­leg af mörg­um ástæðum enda er bók­lest­ur upp­spretta þekk­ing­ar og færni.

Gamla klisj­an um að Íslend­ing­ar séu og eigi a ð vera bókaþjóð er skemmti­leg, en dug­ar ekki ein og sér til að tryggja blóm­lega bóka­út­gáfu og lest­ur. Viðskipta­leg­ar for­send­ur þurfa líka að vera til staðar. Þess vegna réðust stjórn­völd í aðgerðir til að snúa við nei­kvæðri út­gáfuþróun og stuðla þannig að aukn­um lestri, sér­stak­lega meðal ung­menna. Op­in­ber stuðning­ur við út­gáfu bóka á ís­lensku felst í end­ur­greiðslu á hluta út­gáfu­kostnaðar og hef­ur á fá­ein­um árum skilað ótrú­leg­um ár­angri. Þannig hef­ur út­gefn­um bóka­titl­um fjölgað um 36% frá ár­inu 2017 og fyr­ir vikið get­ur bókaþjóðin státað af mik­il­feng­legri flóru bók­mennta af öllu mögu­legu tagi, fyr­ir aldna sem unga.

Það er óum­deilt að bók­lest­ur eyk­ur lesskiln­ing barna, þjálf­ar grein­ing­ar­hæfi­leika þeirra, ein­beit­ingu og örv­ar ímynd­un­ar­aflið. Bók­lest­ur örv­ar minn­is­stöðvar hug­ans, hjálp­ar okk­ur að skilja heim­inn og tjá okk­ur. Allt of­an­greint – og margt fleira – und­ir­býr börn­in okk­ar fyr­ir framtíðina, sem eng­inn veit hvernig verður. Framtíðarfræðing­um ber þó sam­an um að sköp­un­ar­gáfa sé eitt­hvert besta vega­nestið inn í óvissa framtíðina ásamt læsi af öllu mögu­legu tagi; menn­ing­ar­læsi, talna-, til­finn­inga- og fjár­mála­læsi svo dæmi séu nefnd. Hlut­verk sam­fé­lags­ins, með heim­ili og skóla í far­ar­broddi, er að hjálpa skóla­börn­um nú­tím­ans að rækta þessa eig­in­leika í bland við gagn­rýna hugs­un, dómgreind, lær­dóm­sviðhorf og þraut­seigju. Þar dug­ar ekki að hugsa til næstu fimm eða tíu ára, því börn sem byrjuðu skóla­göngu sína í haust geta vænst þess að setj­ast í helg­an stein að lokn­um starfs­ferli árið 2085.

Þetta stóra sam­fé­lags­verk­efni verður ekki leyst með út­gáfu bóka á ís­lensku einni sam­an, en hún er mik­il­væg for­senda þess að börn nái að til­einka sér nauðsyn­lega framtíðarfærni. Þess vegna er svo mik­il­vægt að börn hafi aðgang að fjöl­breyttu úr­vali bóka og ann­ars les­efn­is á sínu móður­máli og þeim pen­ing­um sem ríkið ver í stuðning við bóka­út­gef­end­ur er vel varið. Á þessu ári hafa ríf­lega 360 millj­ón­ir króna runnið úr rík­is­sjóði til út­gáfu 703 bóka. Það er um­tals­verð fjár­hæð, en það er ein­læg sann­fær­ing mín að hún muni ávaxta sig vel í hönd­um, huga og hæfi­leik­um þeirra sem lesa.

Sam­fé­lags- og tækni­breyt­ing­ar hafa ekki stöðvað jóla­bóka­flóðið í ár, frek­ar en fyrri ár. Þvert á móti er straum­ur­inn nú þyngri en áður og flóðið hef­ur skolað á land ómet­an­leg­um fjár­sjóði. Ég hlakka til að njóta á aðvent­unni og hvet fólk til að setja nýja ís­lenska bók í jólapakk­ann í ár, bæði til barna og full­orðinna. Gleðilega aðventu!

Höf­und­ur er mennta- og menn­ing­ar­málaráðherra.

Höf­und­ur: Lilja Dögg Al­freðsdótt­ir

Við minn­umst í dag fæðing­ar­dags hins merka skálds og vís­inda­manns Jónas­ar Hall­gríms­son­ar. Mennta- og menn­ing­ar­málaráðuneytið, und­ir for­ystu Björns Bjarna­son­ar fv. mennta­málaráðherra, hafði frum­kvæði að því að gera fæðing­ar­dag Jónas­ar að degi ís­lenskr­ar tungu árið 1996. All­ar göt­ur síðan hafa skól­ar, stofn­an­ir, fjöl­miðlar og al­menn­ing­ur beint at­hygli að tungu­mál­inu okk­ar á þess­um degi, gildi þess fyr­ir mennt­un, menn­ingu og þjóðar­vit­und. Kveðskap­ur Jónas­ar hef­ur fært þjóðinni marg­ar gleði- og lær­dóms­stund­ir og hef­ur nýyrðasmíð hans verið okk­ur til fyr­ir­mynd­ar og eft­ir­breytni.

Þjóð- og frels­is­skáldið Jón­as Hall­gríms­son er í sér­stöku dá­læti hjá mér. Jón­as lagði ríka áherslu á að rækta málið í orðsins fyllstu merk­ingu þess, ásamt því að mennta þjóðina. Hans hug­sjón var að ís­lensk­an væri notuð alls staðar í sam­fé­lag­inu; í leik og starfi, námi og vís­ind­um, skáld­skap, bók­mennt­um og öðrum list­um. Þess vegna stundaði hann nýyrðasmíð af kappi og þýddi er­lent efni sem hann taldi eiga er­indi við þjóðina. Þjóðin stend­ur í mik­illi þakk­ar­skuld við þjóðskáldið og mik­il­vægt að halda hans veg­ferð áfram.

Á und­an­förn­um árum hafa stjórn­völd lagt ríka áherslu á tungu­málið okk­ar. Árið 2019 ályktaði Alþingi að efla skyldi ís­lensku sem op­in­bert mál. Aðgerðaáætl­un til þriggja ára var samþykkt, þar sem meg­in­mark­miðin voru þrjú; að ís­lenska væri notuð á öll­um sviðum sam­fé­lags­ins, að ís­lensku­kennsla yrði efld á öll­um skóla­stig­um og að framtíð ís­lensk­unn­ar í sta­f­ræn­um heimi væri tryggð. Stór hluti aðgerðaáætl­un­ar­inn­ar er kom­inn til fram­kvæmda. Stuðning­ur við bóka­út­gáfu og fjöl­miðla er orðinn að veru­leika og í kjöl­farið hafa barna- og ung­mennta­bók­mennt­ir blómstrað. Útgáfa hef­ur auk­ist, sem hef­ur aukið aðgengi barna að fjöl­breyttu les- og menn­ing­ar­efni á ís­lensku. Stuðning­ur við fjöl­miðla treyst­ir rekstr­ar­grund­völl þeirra sem miðla til okk­ar um­fjöll­un um mál­efni líðandi stund­ar, en slíkt er lyk­il­atriði fyr­ir mál­vit­und þjóðar­inn­ar. Þá hef­ur mál­tækni­áætl­un stjórn­valda verið hrint í fram­kvæmd, svo tölv­ur og snjall­tæki kunni ís­lenskt rit- og tal­mál. Orðasöfn, mál­fars­bank­ar, beyg­ing­ar­lýs­ing­ar og hljóðupp­tök­ur í þúsunda­vís eru for­ritaðar inn í stýri­kerfi og ár­ang­ur­inn hingað til lof­ar góðu. Dæmi um hann má sjá á vefsíðunni al­mann­arom­ur.is, sem ég hvet alla til að skoða.

Í fyrstu inn­setn­ing­ar­ræðu Vig­dís­ar Finn­boga­dótt­ur, fyrr­ver­andi for­seta og hand­hafa verðlauna Jónas­ar Hall­gríms­son­ar, fjallaði hún um þýðingu ís­lenskr­ar tungu fyr­ir þjóðina. „Tung­an geym­ir sjóð minn­ing­anna, hún ljær okk­ur orðin um von­ir okk­ar og drauma. Hún er hið raun­veru­lega sam­ein­ing­ar­tákn okk­ar og sam­ein­ing­arafl.“ Þessi orð Vig­dís­ar eru jafn sönn í dag og þau voru fyr­ir 41 ári. Til ham­ingju með dag­inn.

Höf­und­ur er mennta- og menn­ing­ar­málaráðherra.

Höf­und­ur: Lilja Dögg Al­freðsdótt­ir

Göm­ul óværa hef­ur minnt á sig á und­an­förn­um miss­er­um. Sam­kvæmt gam­alli þjóðtrú er ekki hægt að drepa drauga, en hins veg­ar má kveða þá niður svo ekki spyrj­ist til þeirra um styttri eða lengri tíma. Sú lýs­ing virðist eiga við um verðbólgu­draug­inn, sem reglu­lega er vak­inn upp og get­ur svifið um hag­kerfið allt ef ekki er haldið fast um stjórn­artaum­ana.

Nú ber reynd­ar svo við, að verðbólga hef­ur auk­ist um all­an heim en ekki aðeins á Íslandi. Önnur óværa er a.m.k. að hluta ábyrg fyr­ir þess­ari alþjóðlegu þróun, því verðbólga virðist vera fylgi­fisk­ur Covid-19 í mörg­um lönd­um heims – ekki síst í Banda­ríkj­un­um, þar sem verðbólga hef­ur fimm­fald­ast frá árs­byrj­un. Skýr­inga er einkum að leita í mikl­um og snörp­um efna­hags­bata, hækk­un olíu- og hrávöru­verðs, vöru­skorti og hærri fram­leiðslu- og flutn­ings­kostnaði. Eft­ir­spurn hef­ur auk­ist hratt og á mörg­um mörkuðum hef­ur virðiskeðjan rofnað, með til­heyr­andi raski á jafn­vægi milli fram­boðs og eft­ir­spurn­ar. Fyr­ir vikið hef­ur inn­flutt verðbólga auk­ist á Íslandi og mæld­ist verðbólga í sept­em­ber 4,4% ásamt því að verðbólgu­vænt­ing­ar hafa auk­ist á ný. Þar spil­ar inn í hækk­andi verðlag á nauðsynja­vör­um og svo auðvitað hús­næðisliður­inn, en ört hækk­andi hús­næðis­verð er aðkallandi vandi sem verður að leysa. Góðu frétt­irn­ar eru hins veg­ar þær, að und­ir­liggj­andi verðbólga hélt áfram að hjaðna, þótt hún sé enn nokk­ur. Grein­inga­deild­ir bú­ast við því að há­marki verði náð í kring­um ára­mót­in, en þaðan í frá muni verðbólga lækka og verða um 2,5% á seinni hluta næsta árs.

Þetta þarf að hafa í huga við hag­stjórn­ina og brýnt er að grípa til mót­vægisaðgerða svo lang­tíma-verðbólg­an verði hóf­leg. Nú þegar hef­ur Seðlabank­inn gripið til aðgerða, hækkað vexti ásamt því að setja þak á hlut­fall veðlána og greiðslu­byrði hús­næðislána. Stefn­an í rík­is­fjár­mál­um þarf að taka mið af þess­ari þróun og leggja sitt lóð á vog­ar­skál­arn­ar, en hér skipt­ir tíma­setn­ing­in miklu máli. Ekki má draga úr efna­hags­leg­um aðgerðum og stuðningi vegna Covid-19 of snemma, en held­ur ekki of seint.

Þrátt fyr­ir allt eru þó góð teikn á lofti. Mik­il­væg­ar at­vinnu­grein­ar eru smám sam­an að styrkj­ast, með já­kvæðum áhrif­um á ís­lenska hag­kerfið. Þannig má ætla að auk­inn fjöldi er­lendra ferðamanna styrki gengi krón­unn­ar, auk þess sem út­lit er fyr­ir óvenju góða loðnu­vertíð. Ef vænt­ing­ar í þá veru raun­ger­ast mun út­flutn­ing­ur aukast og gengið styrkj­ast, sem myndi leiða til verðlækk­ana á inn­flutt­um vör­um. Þá er rétt að rifja upp eðlis­breyt­ingu á ís­lensk­um lána­markaði, en vegna auk­ins áhuga á óverðtryggðum lán­um eru stý­ritæki Seðlabank­ans skil­virk­ari en áður. Stýri­vaxta­hækk­an­ir, sem áður þóttu bit­laus­ar á verðtryggðum hús­næðislána­markaði, hafa nú mun meiri áhrif á efna­hag heim­il­anna og eru lík­legri til að slá á þenslu. Frétt­ir af viðræðum formanna rík­is­stjórn­ar­flokk­anna um end­ur­nýjað sam­starf gefa líka til­efni til bjart­sýni. Við erum á réttri leið.

Lilja Dögg Alfreðsdóttir, mennta- og menn­ing­ar­málaráðherra og þingmaður Fram­sókn­ar­flokks­ins.

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 19. október 2021.

Mál­efni norður­slóða eru meðal helstu for­gangs­mála Íslands á alþjóðavett­vangi, en bæði vís­inda­leg og staðbund­in þekk­ing er ómet­an­leg við ákv­arðana­töku sem hef­ur áhrif á heim­inn. Vís­inda­rann­sókn­ir og vökt­un breyt­inga á norður­slóðum er und­ir­staðan fyr­ir frek­ari stefnu­mót­un, bæði inn­an ríkja og í alþjóðlegu sam­starfi. Áhrif lofts­lags­breyt­inga eru einna sýni­leg­ast­ar á norður­slóðum þar sem hlýn­un er meira en tvö­falt hraðari en ann­ars staðar. Hring­borð norður­slóða fer fram þessa dag­ana í Reykja­vík. Það er alþjóðleg­ur sam­starfs- og sam­ráðsvett­vang­ur um mál­efni norður­slóða og stærsta alþjóðlega sam­kom­an þar sem framtíð norður­slóða er rædd. Ísland nýt­ur góðs af þess­um sam­ráðsvett­vangi og mik­il­vægt að hann sé nýtt­ur af vís­inda­sam­fé­lag­inu og at­vinnu­líf­inu.

Kort­lagn­ing norður­slóðarann­sókna á Íslandi

Um­fang norður­slóðarann­sókna á Íslandi hef­ur auk­ist mikið und­an­far­inn ára­tug og hafa rann­sókn­ar­verk­efni á mál­efna­sviðinu sprottið upp víða um land. Ný­verið kom út skýrsl­an: Kort­lagn­ing norður­slóðarann­sókna á Íslandi sem unn­in var af Rannís, Stofn­un Vil­hjálms Stef­áns­son­ar og Norður­slóðaneti Íslands, en verk­efnið naut góðs af sér­stöku átaki rík­is­stjórn­ar­inn­ar um sum­arstörf fyr­ir náms­menn á tím­um heims­far­ald­urs. Skýrsl­an inni­held­ur meðal ann­ars grein­argott yf­ir­lit um norður­slóðastefnu ís­lenskra stjórn­valda og lýs­ingu á ís­lensk­um aðilum sem stunda norður­slóðarann­sókn­ir. Meg­in­efni skýrsl­urn­ar er grein­ing á norður­slóðaverk­efn­um út frá út­hlut­un­um inn­lendra og er­lendra sam­keppn­is­sjóða und­an­far­inn ára­tug. Þar kem­ur fram að yfir millj­arði króna hafi verið út­hlutað hér­lend­is til norður­slóðaverk­efna úr Rann­sókna­sjóði, en há­skól­ar, stofn­an­ir og fyr­ir­tæki á Íslandi hafa jafn­framt sótt verk­efna­styrki fyr­ir yfir millj­arð króna í Horizon 2020, rann­sókn­ar- og ný­sköp­un­ar­áætl­un Evr­ópu­sam­bands­ins á sjö ára tíma­bili áætl­un­ar­inn­ar. Niður­stöður skýrsl­unn­ar leiða í ljós að á Íslandi kem­ur öfl­ug­ur hóp­ur aðila að norður­slóðarann­sókn­um og að ís­lensk­ir há­skól­ar, stofn­an­ir og fyr­ir­tæki eru eft­ir­sótt­ir sam­starfsaðilar í alþjóðlegu sam­starfi.

Póli­tísk for­ysta um vís­inda­sam­starf á norður­slóðum og auk­in sam­skipti við Jap­an

Ísland hef­ur gert sig gild­andi í alþjóðlegu norður­slóðasam­starfi og hef­ur verið með for­mennsku í Norður­skauts­ráðinu árin 2019-2021. Ísland hef­ur einnig í sam­starfi við Jap­an staðið að þriðja fundi vís­inda­málaráðherra um vís­indi norður­slóða. Upp­haf­lega stóð til að fund­ur­inn færi fram í nóv­em­ber síðastliðnum en líkt og hef­ur gerst með aðra alþjóðlega viðburði hafa skipu­leggj­end­ur þurft að aðlaga sig að breytt­um aðstæðum vegna Covid-19-heims­far­ald­urs­ins. Megin­áhersla ís­lenskra stjórn­valda hef­ur verið opin umræða, gagn­sæi og ný­sköp­un. Áhrif um­hverf­is- og tækni­breyt­inga á sam­fé­lög og líf­ríki á norður­slóðum hafa verið dreg­in upp sem mik­il­vægt viðfangs­efni. Meðal þess sem komið hef­ur í ljós er mik­il þörf á auk­inni vökt­un og frek­ari rann­sókn­um á sam­spili um­hverf­is­breyt­inga og sam­fé­lagsþró­un­ar á norður­slóðum og þýðingu þess­ara breyt­inga á heimsvísu. Meðal þess sem hef­ur komið út úr sam­starfi vís­inda­málaráðherra norður­slóða er nýr gagna­grunn­ur um alþjóðlegt vís­inda­sam­starf og sam­ráðsvett­vang­ur fjár­mögn­un­araðila norður­slóðarann­sókna.

Sókn­ar­færi fyr­ir at­vinnu­lífið og frek­ari rann­sókn­ir

Á und­an­förn­um árum hef­ur byggst upp öfl­ugt þekk­ing­ar­sam­fé­lag hér­lend­is um mál­efni sem get­ur vaxið og dafnað frek­ar. Í því sam­hengi hef­ur Ísland tæki­færi til að styrkja stöðu sína enn frek­ar sem alþjóðleg miðstöð fyr­ir norður­slóðarann­sókn­ir og ný­sköp­un, þar sem hag­felld land­fræðileg lega og öfl­ug­ir innviðir eru lyk­il­for­senda í sam­spili við það marg­breyti­lega hug­vit sem hér fyr­ir­finnst. Síðastliðið haust var kynnt vís­inda- og tækni­stefna fyr­ir árin 2020-2022, þar sem blásið er til stór­sókn­ar til stuðnings við þekk­ing­ar­sam­fé­lagið á Íslandi, meðal ann­ars með efl­ingu sam­keppn­is­sjóða og til rann­sókna og ný­sköp­un­ar á sviði um­hverf­is­mála. Ég vænti þess að vinn­an sem nú fer fram styðji við kom­andi kyn­slóð rann­sak­enda og frum­kvöðla sem leita munu nýrra tæki­færa á norður­slóðum.

Í mín­um huga er það ljóst að tækni­fram­far­ir verða leiðandi í lausn­inni á lofts­lags­vand­an­um. Græn fjár­fest­ing og hug­vit Íslend­inga get­ur orðið lyk­ill­inn að raun­veru­leg­um fram­förum.

Ísland hef­ur margt fram að færa í mál­efn­um norður­slóða. Við eig­um að halda áfram að leggja áherslu á mál­efni norður­slóða í víðum skiln­ingi; tryggja stöðu okk­ar sem strand­rík­is inn­an svæðis­ins og taka virk­an þátt í alþjóðlegri vís­inda­sam­vinnu er því teng­ist.

Lilja Dögg Alfreðsdóttir, mennta- og menn­ing­ar­málaráðherra.

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 16. október 2021.

Á tíma­mót­um reik­ar hug­ur­inn til baka. Á síðustu fjór­um árum í mennta- og menn­ing­ar­málaráðuneyt­inu höf­um við lagt allt kapp á að styrkja mennta­kerfið. Eitt stend­ur upp úr; hvernig okk­ur tókst með öfl­ugri sam­vinnu að snúa vörn í sókn í mennta­mál­um hér á landi.

Við sáum fram á mik­inn nýliðun­ar­vanda í kenn­ara­stétt, að brott­hvarf fram­halds­skóla­nema væri hátt, að sam­keppn­is­hæfni okk­ar færi minnk­andi á alþjóðavísu og að fjölga þyrfti iðnmenntuðum. Við hóf­umst strax handa við að greina þess­ar áskor­an­ir, svo við gæt­um brugðist hratt og ör­ugg­lega við. Hér dugðu eng­in vett­linga­tök, við boðuðum stór­sókn í mennta­mál­um.

Við vit­um að starfs­ánægja kenn­ara og trú þeirra á eig­in getu hef­ur bein áhrif á frammistöðu og hvata nem­enda. Kenn­ar­ar eru hið sanna hreyfiafl fram­fara inn­an skóla­sam­fé­lags­ins. Við þurf­um að treysta kenn­ur­um og leyfa ár­ang­urs­rík­um starfs­hátt­um þeirra að festa sig í sessi.

Til að sporna gegn nýliðun­ar­vand­an­um þurfti að fjölga kenn­ara­nem­um, minnka brott­hvarf úr kenn­ara­stétt, koma á einu leyf­is­bréfi kenn­ara og auka virðingu kenn­ara í sam­fé­lag­inu. Við kynnt­um til sög­unn­ar launað starfs­nám og styrki til kenn­ara­nema. Við stuðluðum að bættri mót­töku og leiðsögn kenn­ara­nema og nýliða, styðjum mark­viss­ar við nýliða í starfi og fjölguðum kenn­ur­um með sér­hæf­ingu í starfstengdri leiðsögn.

Við hóf­um kort­lagn­ingu á brott­hvarfi nem­enda í fram­halds­skól­um til þess að greina mark­viss­ar ástæður og þróun brott­hvarfs nem­enda. Ljóst er að brott­hvarfið hefst ekki í fram­halds­skóla held­ur miklu fyrr, og því þarf mennta­kerfið að halda þétt utan um nem­end­ur frá upp­hafi til enda.

Hindr­un­um var rutt úr vegi í iðnnám­inu í sam­vinnu við Sam­tök iðnaðar­ins og fræðsluaðila. Ra­f­ræn fer­il­bók tek­in upp, vinnustaðanámið tengt skól­un­um og jöfnuðum aðgengi að há­skóla­námi. Kynnt voru áform um að reisa nýj­an Tækni­skóla sem svara þörf­um framtíðar­inn­ar.

Til þess að efla sam­keppn­is­hæfni fór­um við í fjöl­marg­ar aðgerðir. Við lit­um til Svíþjóðar til að efla starfsþróun kenn­ara og skóla­stjórn­enda, hóf­um sam­starf við Efna­hags- og fram­fara­stofn­un­ina og sett­um af stað mennt­a­rann­sókna­sjóð. Stærsta skrefið var þó að marka nýja mennta­stefnu til árs­ins 2030, hvers mark­mið er að tryggja framúrsk­ar­andi mennta­kerfi hér á landi.

Við erum stolt af þeim ár­angri sem náðst hef­ur á und­an­förn­um fjór­um árum, hann hef­ur styrkt grunnstoðir mennta­kerf­is­ins svo um mun­ar, brott­hvarf hef­ur minnkað og braut­skrán­ing­ar­hlut­fall fram­halds­skóla­nem­enda auk­ist um 37%. Um­sókn­um um kenn­ara­nám hef­ur fjölgað um 118% og fjöldi nem­enda í húsa­smíði og í grunn­námi bygg­inga- og mann­virkja­greina hef­ur auk­ist um 56% á síðustu tveim­ur árum.

Ég þakka þeim fjöl­mörgu sem lögðu hönd á plóg til þess að breyta stefnu skút­unn­ar. Við erum á réttri leið!

Lilja Dögg Alfreðsdóttir, mennta- og menn­ing­ar­málaráðherra.

Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 9. október 2021.